“درباره‌ی گورستان «لاله زار» انزلی”

امین زمانی – در سال ۱۳۰۴ شمسی، زمینی که متعلق به چند نفر از اشخاص معروف شهرستان انزلی بود به همت یکی از تجارِ به نام و مشهور شهر، مرحوم حاج یوسف زمانی (بزرگ خاندان زمانی) از این اشخاص
خریداری گردید و چون در آن زمان محل مناسبی برای دفن اجساد وجود نداشت توسط این شخص در یک اقدام خیرخواهانه برای امورات کفن و دفن به اسم گورستان یا قبرستان انزلی وقف مردم گردید تا از آن پس محلّی مشخص و آبرومند را جهت انجام این امور داشته باشند.
این امر با استقبال بزرگان و اهالی آن روزهای انزلی مواجه گردید. چنانکه هنوز هم بعد از گذشت نزدیک به ۹۰ سال از این اقدام خیرخواهانه به نیکی یاد می‌شود. اما در کنار این عمل خیر طی سالیان گذشته شاهد مسائلی بودیم که باعث بوجود آمدن امّا و اگرهای بسیاری شده است که در این‌جا به شرح بعضی از آنها می‌پردازم:
دروازه ی قدیمی گورستان انزلی
۱- در سال ۱۳۶۶ شمسی، بنا به دستور شهردارِ جوان «باقر خوانساری» بنای ارزشمند و تاریخی سَردرِ گورستان به دلایلی غیرموجه تخریب شد. بنایی که چند سال بعد از وقف گورستان انزلی به سفارش «حاج یوسف زمانی» ساخته شد و بعد از گذشت زمان هم ارزش فرهنگی و هنریِ بسیاری داشت. تخریب این سازه‌ مسئله‌ای است که هنوز هم دلایل قانع کننده‌ای برای آن عنوان نشده و حالا هر آنچه که باقی مانده آه است و افسوس برای بنایی که می‌باید باشد و نیست.
قابل به ذکر است طراحی دروازه ی بزرگ جنوبیِ گورستان انزلی بوسیله‌ی «اسدالله بیک» از اهالی «لنکران» که تحصیلاتش را در «روسیه» گذرانده بود انجام گرفت اما کنده کاریِ نمای آن به وسیله‌ی استاد «حسن تهرانی» که از تهران به انزلی فراخوانده شده بود، صورت پذیرفت که مدتها نیز طول کشید.
«استاد حسن تهرانی» در زمان ساخت سَردَر ۴۲ سالش بود. او این سازه را به گونه‌ای ساخت که محال بود چشمهای کسانی که از مقابلش عبور می‌کردند به آن خیره نشود. طرفین دروازه دو برج به ابعاد تقریبی ۱۵ در ۳۰۰ سانت و به ارتفاع حدود ۱۰ متر قد برافراشته بود و بر فراز هریک اطاقک کوچکی وجود داشت که از هر طرف هواخور در آن تعبیه شده بود. در حدود کف اطاق‌ها این دو برج به یکدیگر اتصال داشتند، نه به عنوان عبور از یکدیگر بلکه به منظور ایجاد سَردَری برای دروازه‌ی گورستان. و فاصله‌ی بین دو برج حدود سه متر می‌شد. روی کار یعنی نمای این دو برج از پایین تا بالا به طرز زیبایی کنده‌کاری شده بود آن هم نه روی گچ بلکه روی سیمان. قسمت زیبای آن نمای بیرونی و جنوبی برجها بود. حاشیه‌ی کنده‌کاری شده در آن بسیار دیده می‌شد، در بعضی جاها که صاف‌تر بود اشکال هندسی که هم‌ اکنون روی ساختمان ماشین‌چی در خیابان سپه ( آموزش و پرورش سابق) دیده می‌شود، کنده‌کاری گردیده بود. در ارتفاع سه متری دو کودکِ کوچک به صورت فرشته، در روبروی هم حجمهایی شبیه گلدان‌ را در دست داشتند، و تمام گل‌ها و حاشیه‌ها به صورت برجسته بود به گونه ای که بیننده وقتی جلوی دو برج انزلی قرار می‌گرفت گویا هر دو را از یک قالب بدر آورده‌اند. ابتدا بالای سقف دو برج سفالی بود و بعدها هر دو برج را یکسره بتون کردند و به قول معروف سَر کردند و تا اندازه ای زیبایی آن را از دور از بین بردند.
گفته‌اند در سال ۱۳۴۶ شمسی هیاتی از «یونسکو» وارد «انزلی» شدند و از گورستان بازدید کردند و درباره‌ی دروازه‌ی آن اظهار کردند:
«این بنا از نظر معماری عالی و از لحاظ سبکی که ساخته شده بی نظیر است. زیرا چنین بنایی که در آن نه آهن به کار برده شده و نه از اطاق‌بندی استفاده گردیده و این چنین استقامتی هم داشته باشد عجیب می‌نماید…»
۲- ساخت و سازهای مغازه‌هایی که توسط شهرداری بندرانزلی در سه طرف از گورستان انزلی صورت گرفته‌است مسأله‌ی دیگری‌است. البته ساخت و ساز هیچ اشکالی ندارد اما این‌که چگونه می‌شود در زمینی که برای اموراتِ کفن و دفن وقف گردیده است ساخت و ساز کرد جای تأمل و سؤال فراوان دارد که باید از بانیان این امر پرسید. آیا مکانهای دیگر برای این ساخت و سازها وجود نداشت. آیا شهرمان این قدر کوچک است که بیاییم در زمینی که برای دفن اموات وقف گردیده ساخت و ساز کنیم و هر بلایی دوست داریم سرش بیاوریم؟! آیا بهتر نبود به جای تخریب کردن به فکر حفظ آن می‌بودیم؟
۳- مساله‌ی فروش قبر خود حدیث مفصلی است! روشن نیست که چگونه می‌شود زمینی را که برای انجام این امورات وقف گردیده را فروخت. آن چه مسلم است و تردیدی در آن نیست این است که بانی این امرِ خیر هدف و نیتش از وقف این زمین آن گونه که در حال حاضر انجام می‌شود، نبوده است. واقعا معنی تمام و کمال وقف این است؟ آیا باید وجب به وجب آن زمین را متر بزنیم و به نام قبر به فروش برسانیم؟ اگر این گونه است باید تعریف جدیدی برای کلمه‌ی «وقف» نوشت!!
و در آخر این‌که خدا رحمت کند «حاج یوسف زمانی» را که اگر زنده بود شاید با این اوصاف از کرده‌ی خود پشیمان می‌شد و عطای این کار را به لقایش می‌بخشید. روحش شاد و یادش گرامی باد…
سعدیا مرد نکونام نمیرد هرگز… مرده آن است که نامش به نکویی نبرند
پ.ن: در بایگانی راکد شهرداری انزلی درباره گورستان لاله زار چنین آمده است: «قبرستان لاله زار در سال ۱۳۰۷ شمسی بوسیله اهالی احداث گردید. زمین گورستان ۱۴۱۲۵۰ مترمربع و دیوار بتونی آن ۱۵۹۷ متر
مربع و بنای دروازه بزرگ دارای دو اطاق در طرفین دروازه در سال ۱۳۰۷ شمسی با مساحت ۷۶ متر مربع و بنای یک باب خانه یک اطاق بزرگ و چهار اطاق کوچک در همان سال با مساحت ۴۲۳ متر مربع در سال ۱۳۰۷
شمسی ساخته شده است.»

جمع آوری: ک . فریاد
منبع: کتاب تاریخ جامع بندرانزلی