یاقوت جنگل (دژ رودخان)
جعفر سپهری
مدرس دانشگاه جامع علمی کاربردی
و مدرس دانشگاه آزاد اسلامی ایران
جنگل مه‌آلوده، رنگ‌های سبز، گوناگون و بی‌آلایش، بوی طبیعت زنده، و دژی سربلند و سرفراز با برج‌های سترگ بر ستیغ کوه، که نمای آن هر بیننده‌ای را بر سر جای میخ‌کوب می‌کند.
بر فراز بلندی‌های روستای رودخان، همجوار رودخانه‌ای با همین نام، در ۲۰ کیلومتری جنوب‌غربی شهر فومن در استان جاودان سبز گیلان، و در ارتفاع حدود ۷۰۰ متری سطح دریا، دژ افسانه‌ای رودخان، همچون اژدهایی خفته، بر فراز کوه، جای دارد.
طول دیوارهای آن بیش از ۱۵۰۰ متر بوده و در آن چندین برج قرار دارد. در این پهن دیوارها، منفذهایی برای تیراندازی و ریختن مواد مذاب بر متجاوزان بیگانه در نظر گرفته شده است. در گذشته چشمه آبی در این دژ روان بوده است. در دوسوی دروازه بالابرز آن دو سکو وجود دارد که جایگاه نگهبانان تنومند دژ بوده است. ورودی دژ از نشانه‌های مهم در فرهنگ معماری کهن ایران‌زمین است. هیچ‌گاه هیچ شخصی به طور مستقیم وارد فضای درونی دژ نمی‌شود. یک هشتی در آغاز ورودی ساختار است. یکی از مشخصه‌های این هشتی مضربی از چهار بودن آن است که اشاره دارد به چهار عنصر آب، خاک، باد و آتش و یا زایش، زند‌گی، مرگ و جاودانگی پس از مرگ. گنبدی دایره مانند در بالای آن نشان‌گر آسمان و گنبد نیلی آن است. هوای نمناک موجب رویش گیاهان در لابه‌لای دیوارهای دژ و پوسیدگی آنها شده، اما در سنجش با دیگر ساختارهای منطقه، رودخان سالم‌تر مانده است.
ساخت دژ را به دوران پر شکوه ساسانی نسبت می‌دهند. پی‌ریزی چنین ساختار با ابهتی در دوران اندیشمندانه هخامنشی هم دور از ذهن نیست. دژ تا مدتها مرکز فرمانروایی و تخت‌گاه گیلان‌شاهیان و از مراکز مهم جنگ‌های استقلال علیه متجاوزان تازی بوده است. این دژ در دوران سلجوقیان، بازسازی شده و از مهمترین پایگاه‌های اسماعیلیان در مبارزه با بیگانگان و اشغالگران بوده و تا دوران زندیه هم کاربرد نظامی داشته است. تک‌تک آجرهای این ساختار باشکوه، شاهدی زنده بر دلاوری و دلیرپیشگی شیرزنان و آزادمردانی است که هرگز نگذاشتند هیچ بیگانه متجاوزی در این سرزمین پاک، خیره‌سر آسوده بر بالین گذارد.
الکساندر شودزکو محقق لهستانی الاصل که در سال ۱۸۳۰ میلادی، هنگام پژوهش در گیلان موقعیت این بنا را ثبت کرده است. وی درباره دژ رودخان نوشت “دژی است بر بالای کوهی در قسمت علیای رودخانه‌یی به همین نام، بام آن سنگی است و طرفین ورودی دارای دو برج دفاعی مستحکم هستند و بر روی کتیبه سر در ورودی آن حک شده است که این دژ برای نخستین بار در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ هـ.ق برای سلطان حسام الدین بن امیره دباج بن امیر علاءالدین اسحقی تجدید بنا شد. این دژ که به سکسار و قلعه حسامی نیز شهرت دارد”.
دژ رودخان از دو بخش تشکیل شده است :
ارگ یا محل اسکان فرمانروا و خانواده. ارگ یا شاه‌قلعه از دو طبقه و از آجر ساخته شده و در بخش غربی این ساختار قرار دارد. ورودی دژ در سمت شمال جای دارد و در دو سوی آن دو برج عظیم سنگی دیده می‌شود.
بخش نظامی یا قورخانه. در بخش شرقی دژ رودخان، ساختارهای ویران شده‌ای وجود دارد. در بخش شمال و جنوب، دیوارهای پیرامونی دژ، برج‌های نگهبانی در فاصله‌های گوناگون، به چشم می‌خورد . اتاق‌های هشت ضلعی که از آجر ساخته شده، هنوز بر فراز برج‌ها دیده می‌شود.
مساحت بخش شرقی کمتر از بخش غربی آن است. بخش شرقی شامل دوازده ورودی، زندان، در اضطراری، گرمابه و آبریزگاه و همچنین چند واحد مسکونی است و بخش غربی دارای دوازده ورودی، چشمه، حوض، آب انبار، سردخانه، گرمابه، آبریزگاه، شاه‌نشین، و چند واحد مسکونی که به وسیله برج و بارو در بر گرفته شده است.
برای دیدن ساختار شکوهمند دژ پس از گذشتن از روستاهای گشت، کرومحله، گشت‌رودخان، سیاهکش، گورابپس، ملسکام و سعیدآباد به روستای قلعه‌رودخان رسیده و پس از گذشتن از حیدرآلات و طی سه کیلومتر جاده خاکی وارد زمین‌های پارک جنگلی دژ رودخان شده و سپس مسیر صعود تا دژ خانه را از راه پله ساخته شده، بگذرند.
منبع: سایت کرکان بندرانزلی (www.karkan.ir)
