غم‌نامه ناو سلطنتی ایران در دریای خزر
جعفر سپهری
مدرس دانشگاه جامع‌علمی‌کاربردی و دانشگاه آزاد اسلامی ایران
ناو سلطنتی شیروخورشید ایران، تنها کشتی جنگی ایران در دوران قاجار در دریای خزر بود که در زمان ناصرالدین‌شاه از روس‌ها خریداری شده بود. این کشتی توپ‌دار در بندرگاه انزلی آشیان داشت. ناصرالدین‌شاه در سفر خود به پهنه شمالی کشور با این کشتی به بازدید از کرانه‌های ایران پرداخت.
روزنامه قفقاز در شماره ۱۸ خود در باره این کشتی می‌نویسد:
« … کشتی جدید اعلیحضرت شاه ایران، ناصرالدین‌شاه، که در استکهلم درست کرده‌اند وارد گمرکخانه پطرزبورغ (پترزبورگ) شد. این کشتی دارای دو ستون و دو چرخ است. به‌طوری که می‌توان با نفت هم راه‌انداخت. کشتی مزبور خیلی قشنگ و خوش وضع است، سرعت حرکت آن در ساعت بیشتر از پانزده میل (گره دریایی) است. مرتبه بالائی عبارت از سه اتاق است: خوابگاه، سالون و اتاق تحریر (نگارش). مرتبه پایین نهارخوری و اتاق کاپیطن (کاپیتان) و اتاق‌چه‌ها به‌جهت نوکر و عمله کشتی. اتاقی که به‌جهت شخص همایونی درست شده، دیوارهایش نقاشی‌های ممتاز و معتبر از دورنماهای مملکت سوئد و شهر استکهلم و ایران تزیین شده است و کف آن با فرش‌های اعلی مفروش. این کشتی از حیث صنعت خیلی خوب است. ماشین (موتور) او بهترین ماشین‌هاست و در کارخانجات کشتی‌سازی فرنگستان تا امروز بهتر از این ماشین‌ها درست نکرده‌اند! این کشتی به چهل‌هزار منات تمام شده است. کشتی را بدون گمرک از قانال‌ها (کانال‌ها) به‌رودخانه ولگا داخل خواهند کرد و از آنجا وارد دریای مازندران…» .
نخستین فردی که در دوران قاجار به لزوم ایجاد نیروی دریایی در دریای خزر واقف شد، حسین‌قلی‌خان، برادر آغامحمدخان قاجار است. رخداد جنگ‌های ایران‌وروس و وجود مرزدریایی میان دو کشور، لزوم تاسیس نیروی دریایی را بیش از پیش نمایان ساخت. بر طبق پیمان‌نامه گلستان ۱۸۱۳ م. (۱۱۹۲ خورشیدی)، و فصل ۸ پیمان‌نامه ترکمن‌چای ۱۸۲۸ م. (۱۲۰۷ خورشیدی) ایران از حق کشتیرانی در دریای خزر محروم شده بود . حتی کشتی‌های ماهیگیری هم حق دور شدن از خط ساحلی را نداشتند. ناصرالدین‌شاه قاجار، تحت تاثیر افکار امیرکبیر، به دنبال ایجاد یک نیروی دریایی در دریاهای شمال و جنوب کشور بود. و در ۱۸۶۵ م. (۱۲۴۴ خورشیدی) این کار را با خرید رزمناو پرسپولیس برای ایجاد امنیت در خلیج فارس و دریای مکران آغاز نمود. کشتی توپ‌دار شیروخورشید تنها کشتی ایرانی در این سال‌هاست که ان هم با اجازه روسیه و در اصل به بهانه «تفریح و تفرج پادشاه قاجار در سواحل زیبای شمال ایران» خریداری شد.
یکی از رخدادهای غم‌انگیز و اسف‌بار زمان قاجار، که نتیجه مستقیم ضعف دستگاه حاکمه ایران بود، در باره این کشتی رخ داد. هنگامی که ناو شیروخورشید ایران برای بازدید از بندر انزلی به بادکوبه رفت و به نزدیکی بندر رسید، از لنگرگاه صدای شلیک هوایی تیر توپ و تفنگ برخاست. ناخدای ایرانی به گمان اینکه مقدم ناو شیروخورشید که با پرچم سلطنتی حرکت می‌کرد را تبریک می‌گویند، پاسخ داد. اما گلوله‌های بعدی چرخ کشتی را شکافت و آن را از کار انداخت. ناوچه‌های گشت دریایی روسی به کشتی ایرانی نزدیک شدند و آنگاه معلوم شد که «ناو سلطنتی قبله عالم حق ندارد با پرچم رسمی شیروخورشید ایران به بندر بادکوبه نزدیک گردد» …. به ناچار ناو سلطنتی بدون بازدید بادکوبه عقب‌نشینی نمود. یک‌بار دیگر نیز روس‌ها ثابت نمودند که بدترین همسایگان ایران هستند.
داستان نیروی دریایی نوین ایران در دریای مازندران در زمان قاجار، با همین چند سطر غم‌انگیز پایان می‌یابد. از سرنوشت این کشتی اطلاع چندانی در دسترس نیست. به روایتی پس از قتل ناصرالدین‌شاه، این ناو با رنج و مشقت فراوان به خلیج فارس منتقل شد.
ماخذ: رائین، اسماعیل. دریانوردی ایرانیان. انتشارات جاویدان، ۱۳۵۶.
* پیش از اختراع پروانه، از چرخ کشتی برای انتقال نیروی پیشرانه استفاده می‌کردند.
* فصل هشتم
سفاین تجارتی روس مانند سابق استحقاق خواهند داشت که به آزادی بر دریای خزر به طول سواحل آن سیر کرده به کناره‌های آن فرود آیند و در حالت شکست کشتی در ایران اعانت و امداد خواهند یافت و همچنین کشتی‌های تجارتی ایران را استحقاق خواهد بود که به قرار سابق در بحر خزر سیر کرده، به سواحل روس آمد و شد نمایند و در آن سواحل در حال شکست کشتی به همان نسبت استعانت و امداد خواهند یافت. در باب سفاین حربیه که علم‌های عسکریه روسیه دارند چون از قدیم بالانفراد استحقاق داشتند که در بحر خزر سیر نمایند، لهذا همین حق مخصوص کمافی‌السابق امروز به اطمینان به ایشان وارد می‌شود، به نحوی که غیر از دولت روسیه هیچ دولت دیگر نمی‌تواند در بحر خزر کشتی جنگی داشته باشد.
عکس: کشتی پرسپولیس، نخستین کشتی فلزی ایران
