قلعه صلصال

قلعه صلصال لیسار با قدمت هزار ساله یکی از قدیمی ترین بنا های استان گیلان است. قلعه صلصال (سلسال) یکی از آثار تاریخی استان گیلان است که در روستای قلعه دوش لیسار و در ارتفاع ۸۰ متری از زمین و روی تپه ای سنگی در۱۵ کیلومتری شهر هشتپر (مرکز شهرستان تالش) و مرکز دهستان لیسار واقع شده است.
روستای قلعه دوش به جهت داشتن این پدیده فرهنگی تاریخی ثبت شده در بین روستا های ناحیه از جایگاه ممتازی برخوردار است حتی برخی معتقدند که علت نام گذاری این روستا به دلیل موقعیت جغرافیایی آن نسبت به قلعه می باشد زیرا دارای چشم اندازی است که قلعه در بالا و در قسمت سر واقع شده است و خود روستا در سطح پایین تر و بر روی دوش های قلعه قرار گرفته است و روستای قلعه بین (قلعه بن) نیز پایین تر از روستای قلعه دوش قرار دارد که آن هم به دلیل اینکه در پای قلعه و یا به عبارت دیگر در پای و بن قلعه واقع شده (بن در تالشی به معنای پایین یا زیر پا است) به قلعه بین شهرت یافته است.
قدمت و سابقه استقرار انسان در روستای قلعه دوش را نمی توان دقیقا مشخص کرد، اما به گفته اهالی این روستا، حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ سال است که سکونت در آن گسترش دارد و از صنایع دستی مردمان منطقه می توان به شال بافی و جوراب بافی اشاره نمود و اغلب مردمان روستا کشاورز بوده و به برنج کاری حرفه اصلی آنها ست. این قلعه با توجه به چشم انداز زیبای آن جلوه خاصی به منطقه و روستای قلعه دوش بخشیده است و این اثر همچون نگینی بر انگشتری روستای مزبور قرار گرفته است. فاصله قلعه تا جاده آسفالته اصلی رشت – آستارا بیش از چند صد متر نیست و خود قلعه در ارتفاع در ارتفاع صد متری از سطح دریای خزر واقع است.
صلصال با املای «ص» در لغت به معنای گل خشکیده ورز داده شده و آماده جهت کوزه گری و سفالگری است که با توجه به طبیعت این منطقه و خاک های رسی قرمز و زرد رنگ حاصل از فرسایش دامنه های کوهستانی تالش را دارد و برخی دیگر معتقدند که نام اصلی این قلعه با املای سلسال است و سلسال در لغت به معنای آب خنک و خوشگوار است و در خصوص قلعه نیز آب بسیار اهمیت دارد و یکی از لوازم بسیار مهم در یک قلعه داشتن آب انبار است و نظریه ای در خصوص حمل آب و بسیار خنک و خوشگوار این قلعه از زمان های دور از طریق سوله های سفالین (تنبوشه) از ییلاق سوباتان آورده و سرازیر می شده است و به آب انبار می رسیده و نظریه دیگر در خصوص حمل آب باران از سقف و از طریق تنبوشه ها به آب انبار است این قلعه تا قبل از حفاری های سال های اخیر که جناب آقای سید مهدی میر صالحی کارشناس میراث فرهنگی در سال ۸۲ در این منطقه انجام دادند هیچ گونه سند یا مدرکی وجود نداشته است به جز افسانه هایی که در خصوص این قلعه نقل می کنند و آقای منوچهر ستوده در کتاب خود به یکی از آن ها اشاره کرده است که می گوید سلسال نام یک پادشاه افسانه ای بوده است که در کوهستان ها قلعه های بسیاری بنا کرده است و افسانه های دیگری همچون افسانه قصه مرد جادوگر که توانسته بود درب قلعه سلسال به کمک دست مبارک حضرت علی (ع)، زیرا این قلعه به علت داشتن فولادی محکم و بزرگ مشهور بوه است و به طوری که این قلعه مدت زمان طولانی از دسترس مسلمانان شیعه به دور بوده است تا هنگامی که درب آن توسط انگشت کوچک حضرت علی باز گردیده و افسانه دیگر هم قصه آب حیات اسکندر است که وزیر اسکندر آنرا به مکانی مستحکم و تو در تو می فرستد که چشمه ای دارد که آب آن آب حیات جاودانه زندگی انسان است و اشاره به چشمه خوشگوار قلعه سلسال دارد که در زمان های بسیار دور در آن جاری بوده است.
قلعه لیسار به دلیل شرایط خاص جغرافیایی و واقع شدن در میان شالیزار ها برنج و باغات گیلاس تالش و نزدیکی اش به دریای خزر دارای آب و هوای بسیار مطبوعی می باشد و در اطراف آن چشمه ها و رودخانه های متعددی جریان دارند که یکی از رودخانه های مهم آن رودخانه هره دشت (لیسار) و دیگری رودخانه خلیل جو یا قلعه بین است که رود هره دشت از ارتفاعات ۲۶۰۰ متری داش بلاغی تالش سرچشمه می گیرد. و از چشمه های معروف آن منطقه یکی چشمه حاج آقا بلاغی و دیگری آقا دابلاغی است که این چشمه در جنوب شرقی و در زیر قلعه واقع شده است.
کاوش های صورت گرفته در خصوص این قلعه نکات بسیار جالبی وجود دارد که یکی از آن ها ارتباط مستقیم و عمیق میان نقوش سفالینه و ظروف بدست آمده در قلعه با نقوش دست یافته های سنتی منطقه تالش است که شامل نقوش کاج ها، گل ها، حیوانات اشکال هندسی است.
رابینو در سال ۱۳۳۱ هجری قمری از این قلعه بازدید نموده و آن را بسیار مستحکم توصیف کرده است.
در ادامه حفاری با بررسی پی معماری قلعه، محل تقسیم آب، تنبوشه های سفالی انتقال آب، سفال های شکسته متعدد، تنور های متعدد جهت پخت غذا، ظروف مخصوص پخت غذا و آثار فلزی مانند میخ طویله های کوچک و بزرگ و سگک لباس به دست آمد. در آخرین مرحله کاوش به سه شی بسیار با ارزش و منحصر به فرد رسیده شد که یکی از آن ها یک پیکان آهنی بود و این فرضیه را به این واقعیت نزدیک تر کرد که این قلعه بر اثر هجوم و یک واقعه نظامی با توجه به آثار فراوان آتش سوزی در کف بنا سوخته و تخریب گردیده است و دیگری یک قلمدان مسی نقره کوب بود که خطوطی بر روی آن نوشته شده بود که این خطوط احتمالا جزء خطوط ریحان می باشد و سومین شی به دست آمده یک سکه یا فلوس مسی مربوط به دوره اتابکان آذربایجان و قرن ششم هجری بود زیرا که اتابکان آذربایجان جزء نائب السلطنه های سلجوقی محسوب می شدند و سلسله سلجوقی از قرن ۴ تا ۶ هجری حکومت می کردند. سکه به دست آمده مربوط به دومین اتابک آذربایجان معروف به «جهان پهلوان محمد» می باشد که بر روی یک طرف آن نوشته شده (المستضی باا… السلطان الاعظم طغرل) و در روی دیگر آن نوشته شده بود (الملک المعظمه اتابک اعظم محمد) که المستضی باا… در واقع همان سی و سومین خلیفه عباسی و احتمالا سی و هفتمین خلیفه عباسی هم آخرین خلیفه عباسی بوده است و طغرل نیز جز دست نشانده های سلاطین سلجوقی بوده و جهان پهلوان محمد به نوعی جانشین طغرل و جزء فامیل های سببی طغرل و سلجوقیان محسوب می شده است و این موضوع نشانگر این است که این منطقه یا جزء حوضه حکمرانی اتابکان بوده و یا مراوداتی با آنها داشته و به احتمال زیاد قلعه لیسار چون قلعه ای هم تدافعی و هم مرزبانی بوده جزء آخرین نقاط مرزی حوضه اتابکان آذربایجان محسوب می شده است زیرا دارای موقعیت سوق الجیشی است و بر روی تپه ای منفرد و به ارتفاع ۱۰۰ متر واقع گردیده است و به علت نزدیکی آن به ساحل دریا و جاده قدیمی ساحلی می توانسته هم بر دریا و هم بر کل منطقه نظارت و کنترل داشته باشد. در کاوش های بیرون قلعه نیز به دو سکه مسی برخورد شد که فاقد نوشته بود ولی مربوط به همان دوره اتابکان می باشد و با توجه به حفاری های صورت گرفته و اطلاعات به دست آمده از روی سکه ها و سفال ها نتیجه گیری شد که این قلعه مربوط به دوره سلجوقی بوده و دارای قدمت حدود هزار سال می باشد و می توان آن را قدمی ترین بنای استان گیلان نام برد و مساحت تقریبی این قلعه حدود نیم هکتار و جنس بارو های مستحکم آن از سنگ لاشه و ساروج است و دارای قطری بیش از ۵/۱ متر است.
با توجه به اینکه کار های مرمتی خوبی بر روی آن صورت نگرفته و این بنا در حال تخریب می باشد در صورتی که این منطقه به خاطر دارا بودن شرایط بسیار عالی گردشگری و نزدیکی آن هم به کوه و هم به جنگل و هم به دریا و جاده بین المللی آستارا – رشت طرح های گسترده ای را می توان جهت جذب گردشگر و توریست در آن اجرا نمود. طرح هایی همچون جاده کشی از خود قلعه تا به دریا و قرار دادن کالسکه هایی جهت عبور و مرور و جابه جایی گردشگران و یا کشیدن خطوط تله کابین از کوه مشرف به قلعه تا خود قلعه که به جرات می توان گفت یک مجموعه توانمند گردشگری در استان و شاید در کشور بتوان ایجاد نمود.

پیشنهادات :
۱- راه مناسبی برای بازدید از این قلعه درست شود
۲- راه کارهایی برای شناختن بیشتر این قلعه معرفی شود که علاوه بر شناخت داخلی هموطنان با تبلیغات و … باعث شناخت جهانی آن شود
۳- به ترمیم و بازسازی آن اقدام شود

.

گرد آوری: سامره وردی پور
منبع:  guilanview.blogfa.com/post-297.aspx
گردآورنده: سایت کرکان بندرانزلی