۱- مقدمه
پدیده گردشگری زاییده ی نیاز های گوناگون روانی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی انسان هاست که از دیر باز با اشکال متفاوت در جوامع انسانی وجود داشته و تدریجا مسیر تکامل خود را تا عصر حاضر پیموده است. یکی از نتایج بسیارمهم تکامل پدیده ی گردشگری، اقتصادی بودن آن در عصر حاضر می باشد، تا جایی که از آن به عنوان یک صنعت بزرگ مادر یاد می کنند؛ زیرا صنعت گردشگری به طور مستقیم و غیر مستقیم مشاغل زیادی را ایجاد  می کند. به طور مستقیم شغل هایی مانند حمل و نقل، هتل داری، رستوران ها، خدمات تفریحی و گردشگری و…اما مشاغل غیر مستقیم، شغل هایی تولیدی هستند که با ارائه هنر و خدمات، یک نیاز معنوی و دیداری را برای گردشگران به ارمغان می آورند. مانند: هنرمندان، معماران، نقاشان، صنعت گران، صنایع دستی و…
استان گیلان با دارا بودن شرایط طبیعی و اقلیمی بسیار ویژه، جاذب توریسم فراوانی است. اما از آن جایی که همواره دو قطب انسان و طبیعت باعث تغییرات و دگرگونی های دایمی محیط های طبیعی و چهره های فرهنگی‌    می‌گردند، با بهره گیری از این تغییرات می توان از صنعت توریسم در جهت توسعه ی بیشتراستان گیلان گام برداشت.

۱-۱- تعاریف عملیاتی
گردشگر :
یک مسافر داوطلب که به  امید لذت بردن از یک جاذبه ی متنوع و تازه طی یک سفر دوسره نسبتا طولانی و غیر تکراری به مسافرت می پردازد [۱۰،ص۳۲۶].

گردشگری :
گردشگری معادل فارسی و کاملا دقیق واژه ی TOURISMو زبان انگلیسی فرانسه و آلمانی است که به صورت مصطلح در زبان فارسی به شکل جهانگردی ترجمه شده است. ریشه ی این واژه از اصطلاح TORNUSیونانی و لاتین گرفته شد،که یکی از معانی آن گردش کردن و یا گشتن است و با پسوند ISM یا گری به صورت اسم مصدر TOURISMیا گردشگری در آمده است [۸،ص ۷].

صنایع دستی :
در دایره المعارف بریتانیکا:«به آن گروه از صنایعی گفته می شود که مهارت ذوق و بینش انسان در آن نقش اساسی دارد.»
از دیدگاه استاد دهخدا:«صنایع دستی عبارت است از آن چه با دست ساخته می شود. از قالی قالیچه و ساخته های فلزی و غیر فلزی.»
دکتر معین:صنایع دستی شامل صنعت هایی است که دست در آن ها دخیل باشد مانند: پارچه بافی و قالی بافی.
«صنایع دستی به آن گروه از صنایع اطلاق می شود که تمام یا قسمت اعظم مراحل ساخت فراورده های آن با دست انجام گرفته و در چهارچوب فرهنگ و بینش های فلسفی و ذوق وهنر انسان های هر منطقه با توجه به دید گاه های قومی آن ها ساخته و پرداخته می شود.» [۶،ص۲۰].
توسعه  :
توسعه از لحاظ لغوی، دارای معانی مشابهی همچون تغییر اجتماعی، رشد اجتماعی، تکامل اجتماعی، مدرنیزه شدن و پیشرفت می باشد. به طور کلی می توان گفت توسعه عبارت است از تحولی مثبت در مجموعه ساختار مدیریتی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و اکولوژیکی یک جامعه.
هدف از توسعه به طور کلی تجدید سازمان کل نظام اقتصادی و اجتماعی است، به نحوی که در این فرایند، علاوه بر بهبود سطح زندگی، دگرگونی های اساسی در نهادها و زیربناهای اجتماعی و مدیریت و نهایتا در رفتارهای گوناگون انسان پدیدار می گردد[۷].

۱-۲- سیری در صنایع دستی استان گیلان
حفریات باستان شناسی در نقاط مختلف گیلان مخصوصاً تالش گویای پیشرفت صنایع دستی در گیلان و آشنایی عمیق آنان با رمز و راز هنرهای دستی دوران ماقبل تاریخ است. می توان ادعا کرد که در دو یا سه هزار سال قبل از میلاد مسیح گیلانیان نه تنها با صنایع دستی آشنایی داشتند، بلکه در این رشته به مرحله ی کمال نیز دست یافته‌اند [۱،ص۷۹].
به عقیده ی برخی از محققان قدمت این صنعت به سال های ۵۵۰ تا ۳۳۰ قبل از میلاد می رسد.کشف قطعاتی از ملیله دوزی و قلاب دوزی در منطقه لولان طی حفریات باستان شناسی و انتساب این قطعات به دوره ی هخامنشی صحت این نظریه را تایید می کند. [ ۱، ص۴۷]
به احتمال زیاد نخستین دست ساخته های گیلانیان نیز مانند سایر نقاط از سنگ و استخوان حیوانات بوده و شاید همزمان با آن ها وسایلی نیز از پوست و پشم حیوانات تهیه شده است.کمترین فاصله ها با آن دوران ۱۲۰۰۰ سال می باشدکه مربوط به عصر حجر میانی است. [۱،ص۹۸]
ناصر خسرو جهانگرد معروف ایرانی در سفرنامه ی خود اشاره به خیابانی در اصفهان دارد که به نام قلاب دوزان یا مطرزکاران معروف شده است. مارکوپولو ونیزی نیز از مهارت و ظریف کاری زنان شهر کرمان و قلاب دوزی کردن پارچه های ابریشمین با اشکال پرندگان و حیوانات و… شرحی نوشته است. بعضی از جهانگردان اروپا در قرن نهم و ۱۱هجری نمونه هایی از قلاب دوزی ایران دیده اند که بیان آن ها، کاملا گفته ی ناصر خسرو و مارکو پولو را تایید می کند [۱۲،ص۲۹۴].
یاکوب ادوارد پولاک اتریشی در سفرنامه ی خودبه گیلان چنین نقل می کند:«قلاب دوزی در رشت واقع در ساحل دریای خزرقدری ابریشم فراهم می شود و هم چنین قلاب دوزی های تمیز و هنر مندانه ای روی پارچه تولید می کنند[۱۵،ص۷۹].
مادام کارلا سرنا، جهانگرد ایتالیایی نیز در سفرنامه خود چنین می نویسد:«صنعت عمده ی شهررشت عبارتند از قلاب دوزیهایی روی ماهوت که توسط مردان دوخته می شود و هر متر مربع این کارزیبا، چهار تومان(چهل فرانک) قیمت دارد، بهایی که دو برابر قیمت یک فرش خوب است[۱۵، ص۹۱]
از سده ی دهم هجری قمری، مقارن با سلنطت شاهان صفوی در ایران و الحاق گیلان به حکومت مرکزی، جسته و گریخته در تاریخ کشورمان از این هنر یاد شده است. این نوع پارچه های قلابدوزی شده به رسم تحفه و ارمغان از طرف والیان و حاکمان وقت به دربار فرستاده می شد [۳،ص۱۰۳].
هم اکنون تعدادی از رشته های صنایع دستی و هنرهای سنتی در استان گیلان رایج است که مهم ترین آنها شامل قلاب دوزی، صنایع دستی مستظرفه چوبی، چادر شب بافی، حصیر بافی،گلیم بافی، مروارید بافی، پوشاک سنتی، نمد مالی، تولیدات پشمی، سفالگری، سرامیک سازی، چاروق و چموش دوزی و…است.
با توجه به بلوغ هنر و صنایع دستی گیلان در دوره های باستان مخصوصا در صنعت تولید و بافت انواع پارچه ها و نیز مهارت و استادی صنعتگران معاصر گیلان در کار قلاب دوزی باید این استان را از مراکز بسیار قدیمی  صنعت مزبور به شمار آورد.
قلا بدوزی هنری است که زمانی در گیلان رواج بسیار داشته است و راسته ای به  نام قلاب دوزان مشهور بوده است که آن را راسته ی قلاب دوزان یا علاقه بندان می نامیدند [۹].
در دهه های اخیر شهر رشت با دارا بودن کارگاه های متعدد قلاب دوزی و استادان ماهر، بزرگترین مرکز صنعت قلابدوزی ایران محسوب می شد. ولی در سالهای اخیر کارگاه های قلاب دوزی یکی پس از دیگری تعطیل شد و استادان ماهر این رشته دست از کار کشیدند. مهمترین  علل این ضایعه را باید در کمبود مواد اولیه، افزایش سرسام آور قیمت ها، پایین بودن دستمزدها،کاهش تقاضا و بالاخره از دست دادن استادان قدیمی جستجو کرد. اکنون در شهر رشت تعداد انگشت شماری کارگاه قلاب دوزی وجود دارد و در گوشه و کنار گیلان نیزبرخی از زنان به تفنن نقشی بر روی پارچه می اندازند [۱،ص۱۳۰].
از بزرگترین و مهمترین اساتید این صنعت دستی برادران فرودی هستند. در سال ۱۳۳۲ شهرداری گیلان استاد حبیب فرودی را به عنوان هنرمند قلاب دوزی انتخاب کرده تا برای مقبره ی بوعلی سینا پرده ی قلاب دوزی آماده کنند که کار ایشان باعث سربلندی هنرمندان گیلانی است. از دیگر اساتید این رشته، استاد حسین رشتی،  استاد عباسعلی بی پناه، استاد عباس حافظی و خانم مهین سلیمی هستند.
هدف از این تحقیق معرفی صنعت رشتی دوزی(قلاب دوزی)  و بیان جایگاه آن در توسعه گردشگری استان گیلان است تا بتوان با شناسایی مشکلات و ارائه راهکارها در توسعه هر چه بیشتر صنعت گردشگری استان گام برداشت.

۲- مواد و روش ها
۲-۱- معرفی منطقه ی مورد مطالعه
استان گیلان در موقعیت جغرافیایی ۳۶ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۳۸ درجه و ۲۷ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۵۳ دقیقه تا ۵۰ درجه و ۳۴ دقیقه طول شرقی قرار گرفته است. این استان، از شمال به دریای خزر و کشورهای مستقل آسیای میانه، از غرب به استان اردبیل، از جنوب به استان زنجان و قزوین و از شرق به استان مازندران محدود          می گردد(شکل ۱ ). بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، استان گیلان دارای ۱۶ شهرستان، ۴۹ شهر، ۴۳ بخش و ۱۰۹ دهستان می باشد.
جمعیت این استان طبق سرشماری سال ۱۳۸۵ بالغ بر۲۱۰۳۱۴۷ نفر می باشد. زبان گفتاری مردم این استان گیلکی است. در نواحی باختری و شمال باختری استان که تالش نشین است گویش تالشی و در جنوب گیلان (به ویژه در شهرستان رودبار) که کردنشین است کردی و نیز لری و در ناحیه های دیلم نشین شهرستان رودبار دیلمی نیز در کنار فارسی گپ زده می شوند.

۲-۲- پهنه بندی جغرافیایی صنعت قلابدوزی
قلاب دوزی که در گذشته در شهرستان رشت رایج بوده و تعداد زیادی از افراد بومی منطقه به آن اشتغال داشته اند، در حال حاضر از گستردگی پیشین برخوردار نیست ولی با این همه، تنها مرکز تولید مصنوعات قلاب دوزی شهر رشت محسوب      می شود. در شکل زیر پهنه بندی مکانی گستره فعالیت این صنعت نشان داده شده است

۲-۳- روش تحقیق
در این مقاله از روش تحقیق توصیفی _تحلیلی استفاده شده است. با توجه به محدودیت زمانی جهت تحقیق جامع مطالعه حاضر، دستیابی به این هدف از دوطریق انجام گرفته است:
– مطالعات کتابخانه ای به صورت جمع آوری منابع و اسناد و مدارک موجوددر کتاب خانه های شخصی و عمومی، سازمانها و ادارات.
– عملیات میدانی از طریق مشاهده ی مستقیم و مصاحبه (به صورت کمی و کیفی).

۳- نتایج و بحث
۳-۱- معرفی صنعت قلاب دوزی (رشتی دوزی) و ویژگی های آن
قلابدوزی یکی از قدیمی ترین صنایع دستی شهر رشت است و عبارت است ازتزیین پارچه های ارزنده ی ضخیم از طریق رودوزی. بدین ترتیب که زمینه ی پارچه به وسیله ی نخ های ابریشمین تزیین می گردد. به عبارت دیگر به روی پارچه های ضخیم، نقش های زیبایی با نخ ابریشمین و وسیله ای که قلاب نام دارد دوخته می شود.[۱۱ ،ص۱۵۳]
در فرهنگ معین قلاب دوزی عبارت است از دوختن نقش و نگار، از ابریشم یا خامه یا رشته های طلا و نقشه به روی پارچه با قلاب.
به طور کلی قلاب دوزی هنر دوختن ابریشم است بر پارچه ی ماهوت. به قلاب دوزی در اصطلاح فرانسه Broderie«بردوردوزی» هم می گویند.[ ۳،ص۱۰۳]
نقوشی که در این  هنربه کار می روند دو نوع هستند:
۱)گلدوزی که از قدیم بوده و به صورت الگویی ثابت مورد استفاده قرار می گیرد.
۲)نقوش ابتکاری (ابداعی) به طوری که با نقوش قدیم مطابقت داشته باشد. مثل نقشه، چادری ستونی، هشتی تاجی شب بی حاشیه دارد (در حدود ۳۰ سال پیش، از این طرح استفاده می کردند و حاشیه ی اطراف آن کار ابتکاری است بدون نقشه روی پارچه قلابدوزی می کنند [۹].
به طور کلی نقشه های قلاب  دوزی را به پنج دسته تقسیم نموده اند:
۱.    نقشه های اقتباسی: از نقشه های قدیم که استاد کارهای قدیمی به حد اعلاء رسانیده بودند.
۲.    نقشه های ابتکاری جدید: باید با صنعت قلابدوزی مطابقت داشته باشد.
۳.    نقشه آثار قدیمی: برگ،گل و ساقه به رنگ طبعی بروی ماهوت پیاده می شد.
۴.    نقشه ی هندسی:که به شکلهای مختلف میباشد.
۵.    نقشه ی سلیقه ای: چنان که از نامش پیداست به سلیقه ی افراد بستگی دارد [۹،ص۱۲۹].

در گیلان ترسیم نقوش قلابدوزی اغلب ذهنی بوده و اکثرا ًاز قدیم نسل به نسل منتقل شده است. نقوشی که بیشتر مورد توجه بوده و بازار بهتری دارد نقش های قدیمی کج بوته ای نقشه ترنجی و گرد می باشد [۱،ص۴۷].

سوزن دوزان موضوعات مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگ عامه، دینی و اقتصادی را پس از طراحی و نقش پردازی شروع به قلاب دوزی می نمودند. از نمونه های بسیار نفیس می توان به یک جفت به سه شیوه ی رایج اشاره نمود که متعلق به سده ی ۱۳ه.ق می باشد، که استاد حسین رشتی به دستور مخبر الدوله قلاب دوزی نموده است.این کار حداقل ۴ سال به طول انجامید و در نوع خود بی نظیر است[ ۱۴، ص۱۱۸]
۳-۲- مواد اولیه و ابزار کار
مواد اولیه این صنعت شامل: پارچه ی ماهوت یا مخمل و نخ های الوان ابریشمین است.
الف_ ابزار کار برای قلابدوزی:
– جریده یا کارگاه (چوب مخصوص کار قلاب دوزی)شامل دو قطعه چوب تقریبی طول ۱۰۰ سانتی متر و به عرض ۱۰ سانتی متر با ضخامت ۵ سانتی متر که در یک طرف به میخ و به یکدیگر متصل در سوی دیگر به وسیله ی مانعی که در فاصله ی  ۴۰ سانتی متر از انتهای وسیله گذاشته شده از یکدیگر جدا و حالتی گیره مانند دارد تشکیل یافته است .
– قلاب نوک تیز و بدون انحنا با یک بریدگی مورب در فاصله ۵ میلی متری نوک قلاب.
– چهار پایه ی مخصوص معروف به کتل که مخصوص نشیمن قلاب دوز است و از چوب نراد ساخته شده است.
– نقشه یا طرح مورد نظر: برای قلابدوزی نیاز به طرح می باشد و این طرح ها اکثرا نقشه هایی هستند که از گذشته به جای مانده و طی سالیان متمادی از آن استفاده شده است. تعداد قلیلی از این نقش ها برگرفته از کتب سنتی            می باشد.

ب_ شیوه کار قلابدوزان در تهیه یک اثر قلاب دوزی
قلاب دوزان طرحی را که قصد دارند روی پارچه ماهوت قلاب دوزی کنند، ابتدا روی کاغذی که ابعاد آن کمی بزرگتر از اندازه پارچه مورد نظرشان است ترسیم کرده و سپس با یک سنجاق تمامی خطوط طرح را روی کاغذ با فواصل نزدیک به هم سوراخ می کنند. آنگاه مقداری گچ روی کاغذ ریخته، کاملا آن را روی صفحه کاغذ پخش می کنند تا از داخل سوراخهای کاغذ گذشته و بر روی ماهوت بنشیند و بعد از برداشتن کاغذ از روی ماهوت، طرح بر روی ماهوت قلم گیری شده و صنعتگر با کمک قلابی که ساختمان آن تشریح شد، شروع به دوخت می کند.
شیوه کار قلاب دوزان به این صورت است که روی یک چهار پایه کوتاه نشسته و یک قسمت از پارچه را در لای دهانه جریده قرار داده و به کمک زانوانشان آن را به هم می فشارند تا پارچه خارج نشود.
آنگاه یک سر نخ را گره زده و در حالی که قلاب را از روی پارچه به داخل آن فرو برده اند، گره را در شیار قلاب استوار ساخته و آن را از پارچه بیرون می کشند و در شرایطی که نخ خارج شده از پارچه حالت یک نیم دایره را به خود گرفته، در فاصله ای معین، دوباره قلاب را به داخل پارچه فرو برده و نخ را بر روی شیار قلاب استوار کرده و قلاب را از پارچه خارج می کنند.
به این ترتیب، نیم دایره قبلی سفت شده و بر روی کار می نشیند، در حالی که نیم دایره جدیدی که به وجود آمده به صنعتگر امکان می دهد تا دوباره قلاب را به داخل پارچه فرو برده و با تکرار این حالت است که نقشی زنجیره ای روی پارچه به وجود می آید(شکل۴).

۳-۳- رابطه ی بین صنایع دستی و توریسم
بدون شک صنایع دستی از سالم ترین، پرنفوذترین و مهم ترین عوامل انتقال فرهنگ و تمدن می باشد. با گسترش و رشد روز افزون صنعت توریسم در بسیاری از کشورهای دنیا، تبادلات فرهنگی و اقتصادی بیشتری در میان کشور ها صورت می گیرد. به خصوص کشورهایی که در امر گسترش توریسم و توسعه ی اقتصادی بیشتر دارای سرانه بالایی هستند، برنامه ریزی و سیاست گزاری های زیادی در زمینه ی توسعه ی صنایع دستی و هنر های سنتی خود نموده اند.
نمی توان انکار کرد که رابطه ی مستقیمی بین تعداد گردشگران و درآمد حاصل از آن در کشورهایی که عمدتاً تولید کننده ی صنایع دستی هستند( مانند چین و سایر کشورهای جنوب و جنوب شرق آسیا)وجود دارد. هرچه تعداد گردشگران در منطقه ای بیشتر باشد، تعداد فروش صنایع دستی آن منطقه نیز افزایش پیدا خواهد کرد. به نظر می رسد دلایل اصلی خرید صنایع دستی توسط گردشگران و مسافران می تواند موارد زیر باشد:
–    با توجه به ماهیت سفر که شامل تغییر و دگرگونی ها در سیستم روزمره ی زندگی است تاثیرات مختلف بر سیستم روحی انسان می گذارد که یکی از تاثیرات سفر پایین آمدن ارزش پول در حین سفر است که دلیل بر خرید بیشتر مسافران می شود.
–    علاقه به شناخت فرهنگی (تاثیر صنایع دستی بر توریست ها): صنایع دستی، گزارشگر صنعت و هنر نیاکان و بیانگر ذوق مردم  هر کشور است و می توان آن را جلوه گاه آفرینش هنری مردم یک مرز و بوم و ذوق و سلیقه ی معاصران دانست. در عین حال جنبه ها و جهات دیگری را که مربوط به زندگی روزمره و حیات اقتصادی اجتماعی و فرهنگی یک کشور است در آن یافت. نهایتا صنایع دستی گزارشگر هویت آن ها و مجموع آن ها هویت مجموعه ی یک قوم،  قبیله و در نهایت یک ملت است.
–    وسیله ای جهت یاد آوری خاطرات [۱۳،ص۴۵۱]

۳-۴- نقش قلاب دوزی در توسعه ی توریسم در استان گیلان
با توجه به اینکه استان گیلان و به خصوص شهر رشت یکی از مهمترین مراکز مهم تولید قلاب دوزی در کشور است، می تواند به عنوان یکی از قدیمی ترین و زیباترین هنر سنتی و صنعت دستی استان نقش موثری در توسعه ی گردشگری این استان ایفا کند.
در پی تلاش های مدیریت میراث فرهنگی و سازمان صنایع دستی گیلان و بهره گیری از همکاری استادکاران و علاقه مندان قلاب دوزی، این صنعت کمی از حالت رکود خارج شده است اما برای تحقق این اهداف باید بسیاری از موانع و تنگناهایی که در مسیر رشد و کیفیت این هنر وجود دارد برداشته شود.

۳-۵- موانع و تنگناهای صنعت قلابدوزی در استان گیلان
–    یکی از مهم ترین مشکلات که دامنگیر این صنعت می باشد عدم آشنایی مسافران و گردشگران و با کمال تاسف عدم آشنایی جامعه ی میزبان  با این صنعت می باشد. برای مثال با توجه به تحقیق کوچکی که نگارنده از یک جامعه آماری ۳۰ نفره و در گروه سنی ۲۰ تا ۶۰ سال انجام داده است، حدود ۱۷ نفر هیچ گونه آگاهی و اطلاعی از این صنعت ندارند(A). 6 نفر نیز تنها با اسم آن به عنوان یک صنعت دستی آشنا هستند(B) و تنها ۷ نفر از آنها اطلاعات مکفی در این زمینه داشتند(C)(شکل ۵).

–    عدم آشنایی صنعتگران ما با سلایق و و استعدادهای  گردشگران.
–    عدم بازاریابی صحیح.
–    گران بودن مواد اولیه که موجب پایین آمدن کیفیت قلابدوزی می شود. طبق آخرین پرس و جوی نگارنده قیمت هر متر پارچه ی ماهوت در بازارهای تهران به طور متوسط بین ۴۵۰۰۰ تا۰ ۱۵۰۰۰ ریال می باشد همچنین  نخ های ابریشم طبیعی نیز با قیمت بالایی به فروش می رسد که برای صنعتگر به صرفه نخواهد بود زیرا به همان نسبت بر قیمت کالا افزوده خواهد شد.

۳-۶- پیشنهادها
۱.    معرفی و شناساندن هر چه بیشتر صنعت قلاب دوزی جهت معرفی فرهنگ اصیل و غنی استان گیلان در سطح منطقه ای، ملی و حتی جهانی.
۲.    تلاش در جهت شناسایی بازارهای مطلوب صنعت قلاب دوزی براساس سلایق مصرف کنندگان.
۳.    بالا بردن کیفیت تولیدات با استفاده از اجناس ووسایل مرغوب مورد استفاده جهت صادرات.
۴.    تقویت و گسترش مراکز فعال دایمی و ایجاد غرفه هایی برای فروش محصولات صنایع دستی استان که قطعا جایگاه قلابدوزی هم در آن حفظ خواهد شد.
۵.    تنوع و تعدد بیشتری ازآثار قلاب دوزی  در قالب نیازهای جدید که با سلایق روز هم سازگاری داشته باشد.
۶.    حمایت های مالی دولت از هنر مندان این رشته و تجهیز کارگاههای تولیدی به صورت پرداخت وام های اشتغال زایی و تسهیلات بنگاه های زود بازده.
۷.    استفاده و ارائه ی صنایع دستی در دفاتر فروش بلیط هواپیمایی، ترمینال ها، هتل ها و فرودگاه ها
۹.    برپایی تورهایی جهت بازدید توریست ها از کارگاه های تولید صنایع دستی.

منابع و ماخذ
۱- اصلاح عربانی ابراهیم. (۱۳۷۴)، کتاب گیلان، انتشارات گروه پژوهشگران ایران.
۲- بلمکی بهزاد، (۱۳۸۶). مقاله:رویکردهای جغرافیایی و نقش آن از میراث فرهنگی، جغرافیا گردشگری و توسعه پایدار، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر.
۳- پوراحمد جکتاجی، محمد تقی. (۱۳۷۴)، سوغات گیلان، سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری استان گیلان.
۴-  تودارومایکل.(۱۳۷۰)توسعه ی اقتصادی در جهان سوم، مجموعه برنامه و توسعه تهران، سازمان برنامه و بودجه، جلد سوم.
۵- چهره ایران (راهنمای سیاحتی و مسافرتی).(۱۳۷۴)، انتشارات موسسه جغرافیایی و کارتو گرافی گیتا شناسی، تهران
۶-  حسن بیگی .م. (۱۳۶۵)،  مروری بر صنایع دستی ایران، انتشارات صنوبر.
۷- خاتون آبادی، احمد. (۱۳۸۴)، جنبه هایی از توسعه پایدار(از اندیشه تا کنش)، انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه صنعتی اصفهان، اصفهان
۸-  رهنمایی محمد تقی. (۱۳۷۸)، طرح جامع گردشگری استان اردبیل، سازمان برنامه و بودجه استان اردبیل.
۹-  سیگارودی رزیتا.(۱۳۶۵)،  شناسایی و بررسی هنرهای سنتی، سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری استان گیلان.
۱۰- طهماسبی پاشاجمعلی ودیگران. (۱۳۸۴)، چشم انداز گردشگری سواحل جنوبی دریای خزر و آثار آن بر توسعه شهر ها و روستاهای منطقه، مجموعه مقاله های نقش صنعت گردشگری در توسعه ی مازندران، نشر رسانش.
۱۱-  عباسی، هوشنگ. (۱۳۸۶)، مردم نگاری کلان شهر رشت، سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری استان گیلان.
۱۲-  محمد حسن، زکی. ( ۱۳۶۶)، تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام، ترجمه:محمد علی خلیلی، انتشارات اقبال.
۱۳-  محمودی فتانه. (۱۳۸۴)،:تبیین جایگاه صنایع دستی در توسعه ی گردشگری، مجموعه مقاله های نقش صنعت گردشگری در توسعه ی مازندران، نشر رسانش.
۱۴- منتخب صبا اسفندیار.( ۱۳۷۹)،  نگرشی بر روند سوزن دوزی های سنتی ایران، تهران، انتشارات منتخب صبا.
۱۵- نیکویه محمود. ( ۱۳۸۶)، گیلان در سفرنامه های سیاحان خارجی، رشت، فرهنگ ایلیا.

منبع:سایت کرکان بندرانزلی www.karkan.ir