آدام اولئاریوس  در سفرنامه خود در این زمینه نوشته:

گیلان در میان استان های ایران از نظر تولید ابریشم رتبه ی اول را دارد و به تنهایی  محصول آن ۸۰۰۰ عدل ابریشم است. تربیت کرم ابریشم درآمد بسیارزیادی دارد و یکی از اقلام مهم تجارت ایران به خارج را ابریشم تشکیل می دهد. طبق محاسباتی که شده است هر ساله در ایران، حدود ۲۰۰۰۰ عدل ابریشم تولید می گردد و هر عدل معادل ۲۱۶ پوند است. از هر عدل ابریشم که در داخل کشور مصرف می گردد معادل ده تالر(۳۰ مارک) عوارض برای خزانه ی شاه می گیرند.[م ۱]

آنتوان گیوم اولیویه جهانگرد فرانسوی در سال ۱۷۹۶ به ایران و گیلان سفر نمود:
اولیویه از قول شاردن سیاح فرانسوی نقل می کند که صادرات ابریشم گیلان ده هزار فرده وزن داشت.(هر فرده، دویست و هفتاد و سه گیر وانکه”واحد وزن در عصر قاجار”وزن داشت).تجارت خانه انگلیس درگیلان: پیش از آن که انگلیس در سال ۱۷۳۹ در گیلان دارالتجاره و شرکتی احداث کند، مقدار وافری ابریشم حمل شتری کردند و از راه خشکی به استانبول می بردند. این تجارت را تجار یهودی و ارمنی و اهالی اروپا می کردند.روس ها و ابریشم گبلان: اولیویه خاطر نشان می کند که بعد ازز برچیده شدن دارالتجاره انگلیس تجار روس تمام تولیدات گیلان را به روسیه حمل می کرد و از این بابت متمکن شده اند.مدتی دولت روس در انزلی، جای  محکمی ساخته و پنجاه نفر مستحفظ و چند اراده ی توپ گذاشته بود. این حمل را انباری قرار داده بودند از برای امتعه ای که از ایران می گرفتند.ازقبیل ابریشم و قماش و ادویه و…چرم ماهوت خز و سنجاب و…می داد.شرکت تجاری روس و انگلیس: شرکتی از انگلیس و روس، درگیلان ترکیب یافته و از تاریخ ۱۷۳۹ در آن جا در انجا متمکن گردیده بودندتا فرانسویان را از خریداری ابریشم منع کند. و ماهوت و سایر محصولات کارخانه های مملکت خود را به خط مستقیم به ایران وارد کند. این شرکت قریب به نه سال در گیلان بود. اما بعد از فوت نادر شاه که در تاریخ ۱۷۴۹ واق شد و انقلاباتی که بعد از آن واقع شد آن ها را مجبور کرد که  مقام خود را ترک کند.تجارت با عثمانی: ابریشم گیلان به بغداد و حلب و شام می رود.[م۲]

سفرنامه پیرآمده ژوبر  با عنوان مسافرت در ارمنستان و ایران، در سال ۱۸۲۱به ایران سفر کرد:

برنج و ابریشم تمام ثروت گیلان است. محصول ابریشم با آن که منحصر به سرزمین گیلان نیست ولی در آنجا خیلی فراوان است و نوع آن از آنچه که در شراوان یا مازندران به دست می آید عالی تر است. بخش بزرگی از آن را در کارگاههای کاشان، یزد، بغداد، هشترخان و مسکو به کار می برند.ابریشم فومن  زیباتر از مال گسکر است ولی ابریشم لاهیجان ازآن پر بهاء تر است. ولاهیجان بی چون و چرا دلپذیرترین و بارورترین سرزمین استان است.[م۳]

چارلز فرانسیس مکنزی اولین کنسول انگلیس در رشت بود وی در سال ۱۸۵۸ راهی گیلان شد. وی صنعت ابریشم در گیلان را اینگونه توصیف می کند:

کارخانه ابریشم برکاده: سه سال قبل یکی از اربابان رشت به نام آقا محسن سعی کرده بود در آن جا کارخانه ابریشم ریسی احداث نماید و بدون اخذ اجازه از دولت روس یک مباشر روسی برای سرپرستی این طرح استخدام کرده بود.ولی لین شخص به کارفرمایی خود وفادار نمانده بود و این اقدام برای طرفین نتیجه ای حاصل نکرد. او در ماه مارس ۱۸۵۸ از ادامه کار خودداری کرد واکنون محل آن کاملا مخروبه شده است.ابریشم کوچصفهان:  درباره تخم کرم ابریشم از مشهدی حسین سوال کردم: گفت: که تقریبا ۲۰ من (من شاهی تقریبا مساوی است با ۱۲ و یک سوم پوند انگلیسی)به دست آمده که نصف آن را فروخته اند و اضافه کرد که اگر یک چهارم تخم کرم ابریشم را بفروشند به صنعت ابریشم ضرری نمی رسد. محصول ابریشم آن در سال حدود هزار من شاهی است.جمعیت لاهیجان ۸۰۰۰ نفر میزان محصول برنجش ۱۲۰۰۰ خروار میزان محصول ابریشم ۲۰۰۰۰ خروار و مالیات سالانه اش ۴۰۰۰۰ تومن است. وی درباره ابریشم لاهیجان می نویسد: مقدار محصول ابریشم در این محل ۴۰۰۰۰ من شاهی است. ابریشم لاهیجان از سایر نقاط بهتر است. ویک چهارم محصول این ایالت از لاهیجان بدست می آید. من به حاکم پیشنهاد داده ام که برای بهبود محصول ابریشم از ماشین آلات استفاده نماید و به نظرم رسید که پیشنهاد مرا قبول دارد. از من خواست که اطلاعاتی در این باره برایش کسب کنم. من قبول کردم که به انگلستان نامه بنویسم و سوال کنم.[م ۴]

مادام کارلاسرناجهانگرد ایتالیایی در سال ۱۸۷۷ وارد ایران شد و به رشت و انزلی سفر کرد. در سفرنامه وی از صنعت ابریشم گیلا چنین سخن به میان آمده است:

ابریشم تا این اواخر یکی از منابع اصلی ثروت گیلان بود. اما از ده سال پیش به این طرف بیماری کرم ابریشم محصول پیله را به شدت کاهش داده است. یکی از سالهای مصیبت بار سال ۱۸۷۶ بود که مجموع محصول به زحمت به ۱۸۰۰ من رسید.در سال ۱۸۷۴ مقدار ابریشم خام بالغ بر ۵۸۰۰۰ من شده بود.[م ۵]هانری بایندر جهانگرد و باستان شناس فرانسوی در اواخر قرن ۱۹ به ایران سفر کرد از رشت و انزلی عبور کرد و مشاهدات خود را ثبت نمود:در میان صنایع گیلان، پرورش کرم ابریشم مقام قابل توجهی دارد. یک نوع بیماری کرم خسارتی عمده به این صنعت رسانده و برایشم گیلان و مازندران اکنون طالب کمتری دارد…[م ۶]

منابع مورد استفاده:
۱-اولئاریوس، آدام، سفرنامه اولئاریوس، ترجمه ی احمد بهپور، تهران، نشر ابتکار.۱۳۶۳۲-اولیویه، سفرنامه اولیویه، ترجمه محمد طاهر میرزا،  انتشارات اطلاعات۳-۲- امده ژوبر، پیر، مسافرت در ارمنسان و ایران، ترجمه ی علیقلی اعتماد مقدم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰۴-مکنزی، چارلز فرانسیس، سفرنامه شمال- ترجمه منصوره اتحادیه- تهران- نشرگستره۵-کارلاسرنا، سفرنامه مادام کارلا سرنا(آدم ها و آیین ها در ایران)، ترجمه ی علی اصغر سعیدی، تهران:انتشارات زوار، ۱۳۶۲۶- بایندر-هانری- سفرنامه بایندر-ترجمه کرامت الله افسر. انتشارات فرهنگ سرا

تهیه کننده: مریم واقف guilanview.blogfa

منبع: سایت کرکان بندرانزلی www.karkan.ir