یکی از آثار قدیمی بندر انزلی ، موج شکن های آن است که می توان آنها را بعد از مناره (برج ساعت ) سمبل انزلی دانست. موج شکن ها در واقع از شاهکارهای معماری اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ میلادی می باشد و زیبایی و ابهتی خاص به بندر انزلی بخشیده و چشمان هر تازه واردی را که در ساحل دریا و بلوار انزلی گردش می کند و یا از کانال بین انزلی و غازیان عبور می نماید، خیره می سازد.
جوانان ندانسته و پیر مردان ما ناخواسته ، هر یک دلخواه خود ، درباره موج شکن ها سخن ها بر زبان می آورند و داستان ها تعریف می کنند و با اینکه کارکنان ایرانی موج شکن ها در قید حیات نیستند و پرونده احداث این پیکره عظیم که کانال انزلی را در مقابل امواج خروشان دریایی خزر، در آرامش نگاه می دارد. همراه کمپانی سازنده به روسیه برده شد و در بایگانی راکد اداره بندر و کشتیرانی نیز سابقه ای موجود نیست.
نظر به اینکه موج شکن ها تحت نظر اداره بندر و کشتیرانی اداره می شود قاعدتا می بایستی جزو تاسیسات اداره بندر و کشتیرانی نوشته می شد ولی چون از بناهای تاریخی بندر انزلی است لذا از موسسات اداره بندر تفکیک و در بخش بناهای تاریخی انزلی اضافه و ضمیمه گردیده است و کلیه امورات آن به وسیله اداره بندر اداره می شود.
نیاز به موج شکن ها
در اکثر سفر نامه های خارجیان و ایرانیان که از این بندر عبور کرده اند چنین آمده است که امواج دریا به شدت به داخل مابین انزلی غازیان یورش برده و بر ساحل آن و به کشتی ها و کرجی ها ، چه در کانال مستقر و چه به اسکله های ناقص آن روزی پهلو گرفته صدمات و خسارات فراوانی وارد می ساخت و در بسیاری مواقع کشتی ها قبل از تخلیه بار و مسافر ناچارا از راه آمده باز می گشتند و به داخل دریا می ماندند که امواج خروشان دریا را بر ماندن در کانال انزلی ترجیح می دادند.
از این رو با توجه به ازدیاد تردد کشتی ها و ایجاد امنیت برای آنها در لنگرگاه داخل خلیج همانند بنادر مهم دنیا نیاز انزلی به موج شکنها می رفت هرچند اصرار دولت روسیه تزاری جهت احداث بندر و موج شکنها را نمیتوان خالی از مقاصد و منافع سیاسی و بسط نفوذشان در مناطق شمالی ایران دانست.
و بالاخره موج شکنها طبق قرارداد مورخه ۱۳۱۳هجری قمری برابر با۱۸۹۵میلادی(۱۲۷۴شمسی)وسیله کمپانی احداث راه انزلی_قزوین ساخته شد که متن کامل این قرارداد که بین دولتین ایران و روسیه منعقد گردید در تاریخچه اداره بندر منعکس است.
موج شکن های چوبی
در بعضی از سفرنامه ها صحبت از موج شکنهای چوبی به میان آمده است.
“لرد کرزن” که در سال ۱۸۸۹ میلادی “۱۲۶۸ شمسی” از طریق انزلی عبور می کرد می نویسد: “خوشبخت مسافری که اوضاع دریا ،به وی اجازه پیاده شدن می دهد. آن وقت هم که تازه از دهانه موج شکن ها گذشت باید تمام مرداب را طی کند و به بندرانزلی برسد”. کدام موج شکن؟ در حالی که “لرد کرزن” هفت سال قبل از انعقاد قرارداد احداث بندر و موج شکن ها از انزلی دیدن کرده است، چنین به نظر می رسد که قبل از این که قرارداد بندر و موج شکن ها امضاء شود موج شکن هایی در انزلی وجود داشته است.
“ن.پ.مامونتوف” مامور روسیه که در سال ۱۹۰۸ میلادی “۱۲۸۷ شمسی” از انزلی می گذشت می نویسد: “موقع پیاده شدن از کشتی به دقت متوجه اطراف شدم و غیر از موج شکن چوبینی که آن هم در شرف انهدام بودچیزی ندیدم.”
“رابینو” که تحقیقات خود را در سال ۱۹۱۱ میلادی “۱۲۹۰ شمسی” انجام داده می نویسد: “کشتی ها در غازیان ، در طول موج شکنچوبی بار خود را خالی می کنند.”
به طوریکه ملاحظه می شود “مامونتوف” و “رابینو” هم از موج شکن های چوبی سخن می گویند آیا آنها از موج شکن های انزلی و غازیان که نیمه کاره بوده یاد می نمایند. یا اینکه منظور اسکله چوبینی بوده که کشتی ها بدان ها پهلو می گرفتند؟
“به مو” نویسنده فرانسوی در کتاب “شهر های ایران” که در فرانسه انتشار داده می نویسد :”قبل از اینکه موج شکن ها ساخته شود ، موج شکنی چوبی به طول ۲۰۰ متر وجود داشته است.”
و شاید این همان موج شکنی باشد که در بالا از آن یاد گردیده است. آقای حاج حمدالله خوش گفتار ۷۷ ساله می گوید : “به طوری که در کودکی دیدم اسکله مانندی قدیمی که بیش از یکصد متر درازا داشته به طور عمودی به ساحل بلوار بود که البته چوب هایش پوسیده شده بود و مجددا تعمیر کرده بودند و کرجی و قایق ها را به چوب ها می بستند. شاید به عنوان موج شکن بوده و یا به همین منظور چوب ها را کوبیده بودند. ولی جلوی دریای کوچک از انتهای موج شکن به سوی شرق که خلیج مانندی بود چوب هایی به ردیف فرو کرده بودند تا موج به ساحل نکوبد.”
چگونگی ساختمان موج شکن ها
طبق مدارک موجود در بایگانی راکد انزلی که مربوط به سال ۱۳۲۳ می باشد چنین آمده است : بندر پهلوی دارای دو موج شکن به طول ۱۲۷۰ متر است و در قسمت مشرق و مغرب شهر واقع شده و فاصله بین بندر پهلوی و غازیان را از امواج دریا و طوفان های شدید محفوظ نگه می دارد و برای کشتی ها از آسیب و خطرات طوفان دریا ، پناهگاه خوبی است.
۱.ساختمان موج شکن در قسمت غازیان “شرقی” به طول ۷۵۰ متر و عرض ۶ متر، طرز ساختمان آن از دو طرف تیر های چوبی به طول ۱۲ متر به طور مایل برای صندوق بندی کوبیده شده که به همدیگر توسط پیچ و مهره های بلند به قطر پنج سانتی متر که مطابق عرض موج شکن باشد متصل گردیده و اطراف تیر ها کیسه های سنگی بتونی ریخته و هم چنین “فاشین” بندی گردیده داخل تیر های مزبور سه ردیف تیر های عمودی هر کدام به طول ۱۰ متر برای سوار کردن زیر بتون ف کوبیده شده میان تیر های مزبور سنگ های لاشه که از معدن سیاوزان حمل شده ریختند. روی بتون از سنگ های ۳۰*۳۰ کوهی چیده شد و بند کشی شده است.
۲.موج شکن طرف غربی بندر پهلوی به طول ۵۲۰ متر و نظیر ساختمان موج شکن غازیان بنا شده است. ساختمان این موج شکن تقریبا ۳۶ سال پیش بنا شده است. روی موج شکن ها یک چراغ ۵۰۰ شمع به ارتفاع ۱۲ متر برای دیده بان کشتی ها در شب نصب شده و در طول موج شکن ها چراغ های کوچک نیز در فاصله معین و به ردیف دیده می شود. روشنایی چراغ های مزبور از کارخانه برق اداره بندر داده می شود.
در دفتر راهنمای شهرداری بندر پهلوی “انزلی” که در سال ۱۳۴۸ شمسیمنتشر شده است حاکی است که: موج شکن های بندر پهلوی ۸۰ سال پیش ساخته شده بدین طریق که ابتدا از چوب های نراد و پس از آن تیر ها را سنگ ریزی نموده و بعد از مدت پنج سال که نشست کرد روی آن را به ضخامت هشت سانتی متر بتون ریزی و سپس رویش سنگ چینی کردند. این عمل به دست پیمانکاران ایرانی و یونانی و روس در زمان دولت تزاری صورت گرفته و مهندسین آن به نام های “پلاناتوف و علی اف” بوده اند.
مرحوم اسماعیل ایران نژاد که پس از ۱۵ روز از مصاحبه در اواسط شهریور ۱۳۶۶ در سن ۷۵ سالگی فوت کرد. از پدرش عبدالله که سراستاد نجاران موج شکن بود نقل کرد : “برای حمل وسایل سنگین جهت احداث موج شکن ها، جرثقیلی آهنی روی تخته روانی شناور ، سوار کردند و از آن استفاده می نمودند و روی موج شکن ها بعدا ریل آهنی کشیدند و سنگ و وسایل دیگر را به وسیله واگن به تدریج تا انتهای موج شکن ها می رساندند.
ابتدا تیر های بلند که چوب گرد نراد روسی بود در زمین فرو کردند آن گاه دورتادور تیر ها را با برزنت محصور کردند و سپس با یک پمپ آب دستی که دسته هایی دو طرفه داشته و مثل الاکلنگ آن را پایین و بالا می بردند. آب داخل محوطه برزنت را خارج و با خشک کردن آنجا را برای ریختن سنگ و کار های دیگر آماده می کردند. این تلمبه دستی را یکی از مهندسین روسی مامور احداث موج شکن ها در انزلی ساخته سپس این اختراع خود را در پطرزبورگ به ثبت رسانید.”
تامین مصالح ساختمانی
مرحوم اسماعیل قناعت پور ، هیدروگراف و کارمند بازنشسته اداره بندر و صاحب نظر قبل از فوت اظهار داشت که : “جهت ساختن موج شکن ها ، ابتدا نوعی سنگ از باد کوبه آوردند. مهندسین روسی به عللی مصرف آن را صلاح ندانستند و ناچارا به تحقیق و جستجوی سنگ مورد نیاز در اطراف انزلی و کوه های طوالش پرداختند. از این رو مهندسین کارشناس معدن سه نوع سنگ “سیاه ، قهوه ای و خاکستری رنگ” را در کوه های پونل ۴۰ کیلومتری انزلی نمونه برداری و جهت آزمایشات لازم به روسیه فرستادند تا سنگی را که در ساختمان موج شکن ها مورد استفاده قرار گیرد را از هر جهت در مقابل آب و هوا و کولاک دریا مناسب تشخیص دهند. برای حمل سنگ ها ، از پونل به سیاوزان کپورچال که در دهانه مرداب قرار داشته جنگل را بریده و جاده ای برای کشیدن راه آهن احداث نمودند سپس سنگ ها را با واگن های باری که به وسیله لوکوموتیو کشیده میشد به سیاوزان و تا اسکله ای که برای همین منظور احداث کرده بودند می آوردند و آن گاه در کرجی های بزرگ تخلیه و هر سه تا چهار کرجی را وسیله کرجی موتوری به سوی انزلی یدک کشیده و به اداره بندر به موج شکن ها می رسانیدند.
یا جای موج شکن ها مناسب بود ؟
مرحوم اسماعیل ایران نژاد ، از پدرش مرحوم استاد عبدالله سرنجار موج شکن ها نقل کرده است : “یکی از مهندسین موج شکن ها به نام “علی مختار” که مسلمان نیز بوده درباره اینکه موج شکن ها را در این محل می ساختند با نگرانی می گفت: “کسی نیست جلوی این کار را بگیرد زیرا احداث این موج شکن ها در این محل باعث خشک شدن مرداب خواهد شد.” ”
روس ها به این نتیجه رسیدند که با احداث این موج شکن ها در دراز مدت باعث کم شدن پرندگان در مرداب و هم چنین ماهی خواهد شد و در معنی اگر مرداب خشک شود دیگر پرندگان در زمستان از مناطق شمالی دریای خزر “روسیه” به طرف جنوب مرداب انزلی کوچ نخواهند کرد و نسل ماهی نیز به علت تخم ریزی در مرداب و رودخانه های آن از بین می رود.
مهندس مزبور می گفت : “بهترین راه این بود که در فاصله چند کیلومتری ساحل دریا در سمت شرق یا غرب موج شکن ها را می ساختند و در ساحل مابین موج شکن ها اسکله سازی می کردند تا کشتی ها آنجا پهلو و به تخلیه و بار گیری می پرداختند و این دریاچه را به حال طبیعی خود آزاد می گذاردند.”
سازه های حفاظتی دریا- موج شکن
موج شکن ها سازه های دیواره ای شکلی هستند که با استهلاک انرژی امواج ، حوضچه آرامشی در سمت ساحلی خود ایجاد می نمایند .از محیط آرام ایجاد شده بوسیله بازوهای موج شکن استفاده های دیگری نیز می شود که از آن جمله می توان باراندازی ، و باربرداری و عملکرد ایمن شناورها و نیز حفاظت از تسهیلات بندری را بر شمرد .
علاوه بر موارد فوق الذکر موج شکن ها می توانند با بهبود شرایط ورودی بنارد و هدایت جریانهای دریائی و ایجاد ترازهای متفاوت آب،روند رسوب گذاری را کنترل نمایند.
انواع موج شکن
دو نوع اصلی موج شکن عبارتند از : توده ای و دیوار ه ای.
موج شکن تود ه ای:
خود دارای انواع متفاوتی است نظیر، سنگ طبیعی، بلوکهای بتنی وترکیبی از سنگ و بلوکهای بتنی اشکال بتنی نظیر تترا پاد،کوادری پاد، تریبار و … . در این نوع مورد استفاده قرار می گیرند.
موج شکن دیوار ه ای:
نیز مشتمل است بر مواردی نظیر دیوار بلوک بتنی وزنی، صندوقه های بتنی و سلولهای شیت پایلی پر شده از سنگ و ….
انتخاب نوع موج شکن عمومًا با توجه به عوامل زیر صورت می گیرد:
در دسترس بود مصالح در سایت اجرای موج شکن یا نزدیکی آن عمق آب در محل احداث موج شکن شرایط بستر ، عملکرد مورد انتظار از موج شکن در بندر ، شرایط محیطی (جوی) ، ماشین آلات مناسب و در دسترس برای ساخت موج شکن
تاریخ ساخت موج شکن ها به ۴۰۰۰ الی ۵۰۰۰ سال پیش میرسد. فینیقی ها اولین کسانی بودند که اقدام به ساخت موج شکن های اولیه نمودند. در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم موج شکن های مشابهی ساخته شد که بر اثر حوادث و خرابی های زیادی که به بار آوردند همگی از نظر مهندسی مردود شناخته شدند.
دو موج شکن الجیز (ALGIERS) و کاتانیا (CATANTA) از این نمونه اند. که هر دو به علت لغزیدن تخته سنگهایشان بر روی یکدیگر به کلی ویران گشتند.
موج شکن های شرق و غرب جدید
طرح حاضر مهندسی ارزش بر طرح توسعه بندر انزلی شامل احداث دو موج شکن شرقی و غربی به طول کلی حدود ۲۴۱۰ متر می باشد که تامین کننده فضای لازم برای فعالیتهای پیش بینی شده بندر در دوره آتی طرح می باشد. با توجه به اهمیت طرح و آثار آن بر توسعه اقتصادی و اجتماعی شهر بندر انزلی و کشور و همچنین هزینه اجرائی قابل توجه این طرح (مطابق برآورد اولیه مشاور حدود ۵۰۰ میلیارد ریال) بررسی امکان افزایش ارزش طرح شامل بهبود تامین نیازمندیها و کاهش هزینه ها از طریق ابزار مهندسی ارزش در دستور کار قرار گرفت.
موج شکن های اجرا شده در دو ضلع شرق و غرب رودخانه ی خروجی از مرداب (اسکله های بندرانزلی) که طول موج شکن شرقی حدود ۱۴۰۰ متر و طول موج شکن غربی به میزان ۱۰۰۰ متر که در قسمت موج شکن شرقی تصمیم بر آن است که ۱۰ پست اسکله باراندازی و در طرح آینده یک پست اسکله تعمیراتی (رورو) اجرا گردد .
شروع کار این پروژه شهریور ۱۳۸۷ و مدت قرارداد ۳۶ ماه می باشد که طبق شرایط عمومی پیمان هم مبلغ و هم مدت کار با تشخیص کارفرما (اداره کل بنادر و کشتیرانی استان گیلان) و دستگاه نظارت ( مهندسین مشاور سازه پردازی) می تواند افزایش پیدا کند که از طریق دستگاه نظارت به پیمانکار (شرکت پرهام) ابلاغ می گردد.
در حال حاضر از نظر پیشرفت فیزیکی حدود ۶۰% از پیشروی و حدود ۱۰% از چیدمان نهایی ، حدود ۷۰% از دایک موج شکن غربی و ۴۰% از دایک موج شکن شرقی اجرا گردیده است.
کل هزینه پروژه حدوداً ۵۵ میلیارد طبق برآورد اولیه توسط مهندسین مشاور سازه پردازی برآورد گردیده است.
برگرفته از:تاریخ جامع انزلی، عزیز طویلی
گردآوری: ربابه یونسی دانشجوی مدیریت جهانگردی
منبع:guilanview.blogfa.com
