لاله مردابی در زبان علمی ( نلومبیوم کاسپیکوم ) nelumbium capsicum نامیده می شود. برگهای لاله مردابی برامده از آب ، مدور قلبی شکل ، بسیار بزرگ ( تا قطر ۶۰ سانتی متر ) به رنگ سبز متمایل به آبی با کناره کامل و گل های درشت ( تا قطر ۲۰ سانتی متر ) با گلبرگهای صورتی رنگ ضخیم و متعدد است .

نیلوفر آبی، لاله ی تالاب، سله باقلا یا پسته ی دریایی با اسم علمی Nelumbo nucifera نه تنها در ایران، بلکه در دنیا نیز با نام های مختلفی شناخته شده و گیاهی ست چندساله و آبزیست. در صورت وجود شرایط محیطی مناسب، دانه اش می تواند تا سال ها سالم باقی بماند. این گیاه، بومی ِنواحی گسترده ای از ویتنام تا افغانستان بوده و گسترش آن به عنوان گیاهی زینتی و خوراکی، طبیعی به نظر می رسد. در سال ۱۷۸۷ برای اولین بار به عنوان گیاهی زینتی برای باغهای آبی و پارک ها و کلکسیون های باغ های گیاهشناسی وارد اروپا شد. امروزه این گیاه در آفریقا کمیاب بوده، اما در جنوب آسیا و استرالیا که معمولاً در باغهای آبی کشت می گردد، فراوان تر است.

 این گیاه، در واقع گل ملی هند و ویتنام است. ریشه های این گیاه در خاک استخر، مرداب یا رودخانه جای گرفته در حالی که برگ هایش بر روی سطح آب شناور است. گل ها معمولاً روی ساقه های نازکی که چند سانتیمتر از سطح آب بالاتر آمده اند یافت می گردد. این گیاه معمولاً تا ارتفاع ۱۵۰ سانتیمتر قد کشیده و گسترش افقی آن نیز تا حدود ۳ متر است. اما برخی گزارشات تأیید نشده ارتفاع آن را تا بیش از ۵ متر اعلام کرده اند. برگ ها ممکن است تا قطر ۶۰ سانتیمتر رشد کرده در حالی که گل های زینتی آن قطری تا ۲۰ سانتیمتر دارند. ارقام مختلفی از نیلوفر آبی وجود داشته، رنگ گل ها از سفید برفی تا زرد و صورتی روشن متفاوت است. این گیاه از طریق دانه یا ریزوم (ساقه های زیرزمینی) تکثیر می گردد. یکی از قدیمی ترین دانه هایی که تاکنون روییده و به گیاهی زنده و سالم تبدیل شده، یک میوه ی نیلوفر تقریباً ۱۳۰۰ ساله بوده که از بستر دریاچه ی خشک شده ای در شمال شرقی چین به دست آمده است.

پژوهشگران گزارش داده اند که نیلوفر آبی، توانایی قابل ملاحظه ای در تنظیم دمای گل هایش در دامنه ی محدودی، همانند انسان و سایر حیوانات خونگرم دارد. دانشمندان می گویند که این گیاه می تواند دمای گل خود را بین ۳۰ تا ۳۵ درجه سانتیگراد ثابت نگه دارد، حتی هنگامی که دمای هوا تا ۱۰ درجه سانتیگراد بالای صفر پایین بیاید. آنها می گویند که شاید بالا نگه داشتن دمای گل به منظور حمایت از حشرات خون سرد گرده افشان باشد. نتایج این پژوهش در مجله ی نیچر منتشر شده است. گونه های گیاهی بسیار کمیابی هستند که چنین توانایی در تنظیم دمای خود داشته باشند.

گل ها، دانه ها، برگ های جوان و ریشه ها خوراکی اند. در آسیا گلبرگ ها به عنوان ادویه و چاشنی استفاده می شوند. در حالی که از برگ های بزرگتر برای پیچاندن غذا استفاده می شود. در کره، برگ ها و گلبرگ ها به صورت دم کرده یا جوشانده استفاده می گردد. در کره از ساقه های زیرزمینی این گیاه به عنوان سبزیجات در سوپ، گوشت سرخ کرده و غذاهای پختنی استفاده می شود. گلبرگ ها، برگ ها و ریشه ها نیز همگی به صورت خام قابل خوردن بوده اما خطر انتقال انگل وجود دارد. بنابراین توصیه می شود که پیش از خوردن، پخته شوند.

ریشه ها سرشار از فیبر غذایی، ویتامین C، پتاسیم، تیامین، ریبوفلاوین، ویتامین B6، فسفر، مس و منگنز بوده در حالی که میزان اسیدهای چرب اشباع آن بسیار اندک است. در چین و ویتنام پرچم ها را خشک کرده و به عنوان یک خوشبوکننده در چای می ریزند. دانه های نیلوفر آبی را می توان به صورت خام یا خشک شده و بوداده، مصرف کرد.

 هندو ها شکوفه های نیلوفر آبی را به افسانه های آفرینش مربوط به خدایان ویشنو، براهما و الهه های لاکشمی و ساراسواتی نسبت می دهند. نیلوفر آبی، در فرهنگ هندو، از زمان های باستان، سمبلی از خدایان بوده است. این گیاه اغلب نمادی از زیبایی خدایان بوده، به عنوان مثال اغلب ویشنو به صورت نیلوفر آبی به تصویر کشیده شده است. گلبرگ های باز شده ی آن نمادی از شکوفایی روح است. توسعه ی زیبایی گل هایش از غنچه ی بسته تا شکوفه ی کامل، نمادی از تعهد اخلاقی و معنوی، مهربانی و ملایمت است. به خصوص، براهما و لاکشمی، خدایان قدرت و باروری و ثروت، نیلوفر آبی را به این نمادها نسبت می دهند. در پیکرنگاره های هندو، اغلب خدایان، به صورت نشسته بر روی گل های نیلوفر آبی نمایش داده می شوند. در زبان هندی نیلوفر آبی به نام کمال कमल (Kamal) معروف است که یک نام رایج برای مردان بوده و برای زنان نیز به صورت کماله Kamala استفاده می گردد.

لاله مردابی به صورت پراکنده در اجتماعات کوچکی که از یک سو منتهی به نیزار و از سوی دیگر آب باز و یا جوامع گیاهان شناور و غوطه ور ، قرار دارد.

گلهای زیبای لاله مردابی از اردیبهشت تا مرداد ماه می روید . بنظر می رسد قو علاقه زیادی به تغذیه از دانه این گیاه دارد به طوریکه اغلب در فصل زمستان این پرنده در رویشگاههای لاله مردابی دیده می شود.

برخی افراد محلی بذرهای این گیاه را که در گویش گیلکی به آن سله باقلا ( باقلای آبگیر ) گفته می شود چیده و به عنوان پسته دریایی در معرض فروش قرار می دهند .

این گونه انتشار بسیار محدودی در سطح جهانی دارد و لذا گسترش آن در این منطقه واجد ارزش بین المللی است . “

اما بنظر می رسد زیبایی این گل در کنار برخی عوامل دیگر بلای جانش شده است .

به گفته محیط بانان امسال ( تابستان ۸۸ ) از حجم گل دهی لاله مردابی کاسته شده است

آمد و شد قایقها به محدوده رویشگاه این گیاه ، کندن بذر و گل توسط برخی افراد ناآگاه ، آلودگی آب تالاب به مواد شیمیایی و نفتی و شرایط آب و هوایی از شمار این گلهای زیبا به میزان قابل توجهی کاسته است .

گاه دیده می شود بعضی متجاوزان به منابع طبیعی اعم از افراد محلی ( برای فروش گل ) و یا گردشگران ( برای گرفتن عکس و فیلم با گلهای زیبای لاله مردابی ، قایق خود را مملو از گلهای چیده شده می کنند، بدون توجه به این که این کار می تواند در آینده نه تنها دیگران بلکه خود آنان را از دیدن این گلهای زیبا محروم کند.

رضا پور یوسفی

بهزاد عارف