سیلهای متوالی با دوره بازگشت کوتاه مدت شهرک ماسوله را تحت تأثیر قرار داده که می تواند خسارات جانی و مالی زیادی را به همراه داشته باشد و در این راستا بی توجهی مسئولان به این مسئله می تواند خسارتها را افزایش دهد.سیل یکی از مخاطرات طبیعی است که ابعاد تأثیرات آن بسیار گسترده است، سالی نمی گذرد که در نقطه ای از جهان وقوع سیل، خسارات جانی و مالی جبران ناپذیری به بار نیاورد و موجی منفی در اقتصاد آن جامعه ایجاد نکند.
در استان گیلان نیز یکی از غم انگیزترین پیامد بهره برداری بی رویه انسان از منابع طبیعی و بی توجهی به حوضه های آبخیز و محیط زیست بروز سیل است.
متاسفانه یکی از مناطقی که هرساله در معرض سیل قرار می گیرد، شهرک تاریخی ماسوله از توابع شهرستان فومن است، شهرک ماسوله جزء شهرکهای تاریخی و از لحاظ گردشگری و اقتصادی حائز اهمیت است و باید در حفظ و نگهداری آن کوشید وآبخیزداری می تواند سهم عمده ای در ثبات این منطقه داشته باشد.
سیل به عنوان یکی ازحوادث غیرمترقبه همواره زمینه های بروز زیانهای زیادی را در کشورهای در حال توسعه فراهم آورده است و زیانهای ناشی از سیل بر اساس تحقیقات انجام گرفته از سوی معاونت آبخیزداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور افزون بر ۱۰ هزار میلیارد ریال در سال است.
مناطق شمالی کشور در معرض تهاجم سیلابهای ادواری و مخرب روند رو به افزایش سیل در سالهای اخیر حاکی از آن است که اکثر مناطق به ویژه مناطق شمالی کشور در معرض تهاجم سیلابهای ادواری و مخرب بوده و از نظر بسیاری از شهرها، روستاها، تاسیسات صنعتی و کشاورزی و اماکن مسکونی در معرض خطر سیل گرفتگی قرار دارد.
قرار گرفتن شهرها و روستاها در مناطق کوهپایه ای، از میان رفتن پوشش گیاهی، رعایت نکردن حریم رودخانه هایی که غالبا از میان یا کنار شهرها می گذرند، ساخت و سازهای بی رویه در مسیر رودخانه ها، زیرکشت بردن اراضی کنار رودخانه ها و سایر عوامل مشابه از دلایل اصلی وقوع جریانهای سیلابی است.
با توجه به موقعیت جغرافیایی استان گیلان و تنوع اقلیمی، استعداد آسیب پذیری بیشتری نسبت به بلایای طبیعی به خصوص سیل، لغزش، خشکسالی و زلزله دارد، به طوریکه در سال ۶۹ زلزله و رانش به طور همزمان جان تعداد زیادی از انسانها را در شهرهای جنوبی استان گرفت و در مرداد ماه سال ۷۶ نیز خشکسالی، مراتع و مزارع بسیاری از روستاهای شهرستان رودبار و مناطق اشکورات رودسر را از بین برد.
همچنین سیل زیانهای جدی را بر واحدهای مسکونی، مزارع برنج و شبکه راه شهرستانهای صومعه سرا، فومنات، رشت و رودسر وارد ساخت، وقوع حادثه سیل در سال ۷۷ در ماسوله موجب زیانهای زیادی از جمله کشته و مفقودالاثر شدن ۵۰ نفر شد.
آبراهه های ماسوله زنگ خطری بر عملکردهای بالا و پائین دست حوضه های آبخیزهمینطور سیلابهای مشابه دیگری در بسیاری از آبراهه های ماسوله زنگ خطری است بر عملکردهای بالا و پائین دست حوضه های آبخیز که هوشیاری و آمادگی بیشتری را می طلبد.
شهرک ماسوله در ۲۵ کیلومتری شهرستان فومن و در فاصل ۶۵ کیلومتری مرکز استان قرار دارد که شامل پنج زیرحوضه کوچکتر در بالادست و یک زیرحوضه غیرهیدرولوژیکی (شهرک ماسوله) تشکیل شده است.
ارتفاع شهرک ماسوله از سطح دریای آزاد هزار و ۵۰ متر و اختلاف بین پائین ترین و بالاترین نقطه این شهر کوهستانی بیش از ۱۲۰ متر است، شهرک به واسطه قرار گرفتن بین کوهستان بخش جنوبی و دریای خزر در بخش شمال، شرایط آب و هوایی بسیار مطلوبی را از نظر اقلیمی فراهم کرده است.
میانگین بارندگی منطقه حدود هزار و ۱۶۲ و نیم میلیمتر است که بیشترین میزان آن مربوط به مهرماه با ۲۱۵.۸ میلیمتر بارندگی و کمترین آن مربوط به تیرماه با ۴۶.۲ میلیمتر از لحاظ فصلی هم به ترتیب درصد بارندگی فصل پاییز ۳۸،۶۲، تابستان ۲۶،۵۹، بهار ۱۷،۶۳ و زمستان ۱۷،۱۶ است.
رژیم ماسوله رودخان برفی- بارانی است، بخصوص در زمان ذوب برف، دبی اوج به حداکثر می رسد که حدود ۵۳،۳۵ درصد بیشترین دبی سیلابی را به خود اختصاص می دهد، بیشترین حجم آورده در فروردین ماه با مقدار ۷۶،۹ میلیون متر مکعب و کمترین دبی در مردادماه با ۶۵،۱ میلیون متر مکعب است.
به طور کلی تغییرات آبدهی در ماههای مختلف سال زیاد نیست و اختلاف بین پرآب ترین و کم آب ترین ماه سال حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد است.
طول رودخانه اصلی ماسوله (ماسوله رودخان) و تغییرات آن نسبت به ارتفاع یکی از عوامل مهم در تعیین زمان متمرکز حوضه است که می تواند اطلاعات مفیدی در مورد سرعت حرکت آب و قدرت فرسایش رودخانه در اختیار قرار دهد، شیب رودخانه اصلی در هر یک از تیپها نسبتا زیاد بوده و قدرت فرسایش آنها در هنگام سیلابی نیز زیاد خواهد بود.
گسترش تخریب عرصه های مرتعی ماسوله احتمال سیل را افزایش می دهد
در این باره مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گیلان گفت: اجرای طرح ساماندهی، قرق و آبخیزداری در مناطق بالادستی شهرک تاریخی ماسوله حیاتی است.
رحمت الله رحمانی افزود: تخریب عرصه های مرتعی و کاهش پوشش گیاهی در ارتفاعات حوزه ماسوله موجب نگرانی از احتمال وقوع سیل بوده است.
وی همچنین با اعلام آمادگی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان برای تعامل و مشارکت با سایر دستگاههای اجرایی استان برای رفع بحران سیل خیزی در منطقه ماسوله اظهار داشت: شهرک تاریخی ماسوله برای هر ایرانی به ویژه گیلانی ها اهمیت و جایگاه ویژه ای دارد و پذیرش اهمیت این منطقه از ابعاد مختلف زیست محیطی تاریخی و گردشگر پذیر بودن آن موجب می شود که با حساسیت بیشتری به مسائل و مشکلات پیش روی این شهرک پرداخته شود.
مدیرکل منابع طبیعی گیلان خاطرنشان کرد: باید با دیدگاه علمی تر و کارشناسی تر به پدیده سیل خیز بودن منطقه نگریسته شود و برای رفع بحران و جلوگیری از حوادث احتمالی انجام مطالعات جامع و همراهی و همگامی تمام دستگاههای اجرایی استان ضروریست.
وی با اعلام اینکه برای برطرف کردن مشکل حوزه آبخیز ماسوله، اداره کل منابع طبیعی فعالیت بسیاری انجام داده است، افزود: تاکنون در مناطق میلرزان، اشکلیت، صفاگشته و دولیچال ضمن اجرای طرحهای ساماندهی و خروج دام از منطقه، طرحهای آبخیزداری با هدف کنترل روان آبهای سطحی و طرحهای جنگلکاری در سطح وسیعی از منطقه با استفاده از گونه های بومی منطقه به اجراء درآمده است.
رحمانی ادامه داد: نتیجه این اقدامات این بوده که در حوزه های که فعالیت اداره کل منابع طبیعی صورت گرفته از پدیده سیل و سرعت روان آب اثری نیست.
وی در ادامه یادآور شد: حضور بیش از ظرفیت مجاز دام در مراتع و عرصه های منابع طبیعی در مناطق ارتفاعی حوزه ماسوله موجب تخریب و کاهش شدید پوشش گیاهی و سخت شدن خاک این مناطق شده بوده که با انجام طرحهای ساماندهی و خروج دام از این حوزه ضمن آزادسازی مناطق بسیاری از عرصه های ملی با ایجاد پوشش گیاهی مناسب و حفظ خاک در تلاش هستیم که از نعمت بیکران خداوندی که به صورت بارش در منطقه داریم بهره برداری بهینه کرده و این تهدید را به یک فرصت شایسته برای احیاء هرچه بیشتر منابع طبیعی و جنگلهای استان تبدیل کنیم.
مدیرکل منابع طبیعی گیلان تاکید کرد: در عین حال باید از روند تخریب ارتفاعات ماسوله به طور جدی پیشگیری کرد.
بدین ترتیب سابقه سیل در نیم قرن اخیر نشان می دهد که از سال ۳۶ تا شش دوره بازگشت وقوع سیل تقرببا پنج ساله بوده اما دوره بازگشت سیل از سال ۷۰ تا ۸۸ تقریبا دو سال و نیم بوده است.
بیشترین زیان ناشی از سیل ماسوله مربوط به زیرحوضه ” میلرزان” است
بیشترین میزان سیل در آبراهه های “دولیچال” و “آندره” اتفاق افتاده اما بیشترین زیان ناشی از سیل از نظر مالی و جانی مربوط به زیرحوضه ” میلرزان ” بوده است.
عوامل متعددی در وقوع سیل ماسوله دخالت دارند که شامل توپوگرافی منطقه، شیب منطقه، زمان تمرکز، شدت بارش، پوشش گیاهی و فرسایش کنار رودخانه ای، بستر رودخانه و فعالیتهای عمرانی است.
با توجه به شرایط طبیعی و توپوگرافی شهرک در منطقه های ییلاقی و در بین دو آبراهه اصلی و چند آبراهه فرعی واقع شده است، به طوریکه چندین دهنه پل اصلی و چندین دهنه پل فرعی در شهرک وجود دارد، مرکز شهرک نیز در تلاقی آبراهه های اصلی و فرعی است و این موضوع زیان سیل را دوچندان کرده است.
شیب از عوامل بسیارمهمی است که در بروز سیلابها و ایجاد فرسایش نقش حساسی دارد، شیب زمین از این نظر حائز اهمیت است که آب در شیبهای تند با سرعت بیشتری به مناطق پائین دست حرکت می کند و در نتیجه انرژی جنبشی و قدرت فرسایندگی آن بیشتر می شود، اگر شیب زمین چهار برابر شود سرعت جریان دو برابر می شود و قدرت فرسایندگی چهار برابر می شود.
بنابراین یکی از عوامل موثر به حرکت درآوردن روان آب و بروز فرسایش، لغزش و سیل در ماسوله وجود شیب تند است، به طوریکه متوسط شیب حوضه آبخیز ۳۰ تا ۳۵ درصد است.
یکی از عوامل موثر در زمان تمرکز شکل حوضه آبخیز است، در حوضه های دایره ای شکل زمان تمرکز کم بوده و قطرات باران سریع به محل خروجی می رسد و سیلاب پدید می آید زمان تمرکز آبراهه های منتهی به ماسوله ۲۰ تا ۲۵ دقیقه است.
گرد بودن حوضه آبخیز در بالادست شهرک ماسوله بر شدت طغیان آب رودخانه می افزاید
بدین ترتیب به محض یک بارندگی و رگبار شدید، هرزآبها سریع در شهرک ماسوله تخلیه و موجب بروز سیل می شوند، از طرف دیگر شکل حوضه آبخیز در بالادست تقریبا گرد است که این امر در هنگام بارشهای شدید به شدت طغیان آب رودخانه می افزایند.
میزان بارندگی نیز در وقوع سیل موثر است، به استناد آمار سیل بیشتر در دو فصل بهار ( فروردین و اردیبهشت) و تابستان (تیر و مرداد) بارندگی فصل بهار به دلیل اشباع در اثر بارندگی مداوم و در فصل تابستان به دلیل بارشهای کوتاه مدت با شدت زیاد که به صورت رگبارش و مقطعی است، اثر تخریبی فراوانی دارد.
پوشش گیاهی نقش مهمی در جذب و ذخیره نزولات آسمانی دارد به همین دلیل اینکه گیاهان مقادیر زیادی آب را به صورت برگاب، ساق آب، جذب یا صرف رشد و نمو می کنند و مقادیر زیادی آب از طریق منافذ در عمق خاک ذخیره می کنند، فقر پوشش گیاهی مناسب در بالادست حوضه همچنین وجود دام مازاد در مراتع، چرای مفرط، قطع درختان جنگلی موجب تخریب پوشش گیاهی در ماسوله است، بنابراین کاهش پوشش گیاهی با افزایش رواناب ارتباط دارد.
فرسایش کنار رودخانه ای فرسایش رودخانه ای منبع مهم تولید رسوبات در مواقع سیلابی است که قدرت تخریبی سیل را افزایش می دهد.
با فرسایش و لغزش حاشیه رودخانه، سنگهای موجود در طرفین رودخانه با جابجایی اندک در مسیر جریان حرکت قرار می گیرند که این ممکن است در مسیر با مانعی برخورد کند و سدهای ناپایدار موقتی ایجاد کند یا اینکه در کل مسیر پائین دست در دهانه پلها باعث انسداد و انحراف سیل به اطراف و با شکست آن دبی پیک و قدرت تخریبی رودخانه افزایش می یابد.
بستر رودخانه ها نقش مهمی در فراهم کردن سرعت جریان یا کاهش سرعت جریان را دارند و در رودخانه های با بستر سنگی ضریب زبری کم شرایط را برای جریانهای سریع سیل فراهم می کند.
برخی از آبراهه های شهرک ماسوله از جمله “میلرزان”، “الاته زمین” و “سرابند” دارای شیب تند و بستر سنگی نفوذناپذیر (سازند شمشک و کوارتزیت) بوده که باعث افزایش دبی سیل می شود.
همچنین فعالیتهای عمرانی از قبیل راهسازی، پلسازی، ساختمان سازی و… در عرصه های طبیعی منطقه بدون در نظر گرفتن استانداردهای فنی لازم و ظرفیت منطقه موجب تغییر کاربری اراضی و از بین رفتن تعادل محیطی در منطقه شده است که این عامل در تشدید سیل و زیانهای ناشی از آن نیز موثر است.
آبخیزداری می تواند نقش سازنده ای برای حفظ، احیاء و توسعه منابع طبیعی و همچنین مهار و کاهش زیانهای ناشی از بلایای طبیعی بخصوص سیل است و از اقدمات اساسی برای کنترل در حوضه های آبخیز انجام عملیات آبخیزداری در قالب برنامه های مدیریتی و اجرایی است، به این معنا که ابتدا حوضه آبخیز مورد مطالعه، نقاط ضعف و قوت پتانسیلها و محدودیتها از دیدگاه آبخیزداری روشهای اجرایی و مدیریتی پیش بینی شده است.
روشهای اجرایی عملیات آبخیزداری از قبیل اقدامات بیولوژیکی شامل بذرکاری، بذرپاشی، کپه کاری نهالکاری (مثمر و غیرمثمر) علوفه کاری، اقدامات مکانیکی شامل ساخت بندهای گابیونی بتنی، سنگی و ملاتی، خشکه چین و بند سبک، اقدامات بیومکانیکی شامل ساخت بانکت، تراس بندی و روشهای مدیریتی شامل اصلاح، شخم، حفاظت و قرق است.
با توجه به شرایط طبیعی، فیزیوگرافی، توپوگرافی، اقلیم و زمین شناسی شهرک تاریخی ماسوله یکی از مناطق مستعد سیل است، بحرانی ترین زیرحوضه های منتهی به شهرک ماسوله زیرحوضه های دولیچال و میلرزان (خلیل دشت) است که باید تمهیدات لازم برای پیشگیری از وقوع سیل انجام گیرد.
به هر حال یکی از مهمترین راههای مناسب برای مهار و کاهش وقوع سیل اجرای عملیات آبخیزداری در قالب عملیات بیولوژیکی، عملیات مکانیکی و عملیات مدیریتی به صورت همزمان است، بدین منظور ایجاد وحدت رویه در امر تصمیم گیری، تخصیص منابع و اعتبارات لازم و کافی در یک برنامه ریزی مدون می توان شهرک ماسوله را حفظ کرده و از دغدغه ایجاد سیل و رانش رهایی داد.
منبع : گیلان نیوز
