ماسوله، نمونه بارزی از این نوع زیستگاه تاریخی بشر است، که به عنوان یک اثر ملی در سال ۱۳۵۴ شمسی به شماره ۱۰۹۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این شهر تاریخی، در طول عمر هزار ساله خود، در هماهنگی خارق‌العاده میان انسان و طبیعت. نمونه بارزی به شمار می آید.
ماسوله در عرض جغرافیایی ۱۳و۰۹و۳۷ شمالی و طول جغرافیایی ۱۴و۵۹و۴۸ شرقی و در منتهی‌الیه منطقه مرطوب خزری، واقع در دره رودخانه ای که سرچشمه‌های آن نزدیک دومین قله بلند کوه‌های طالش (ماسوله داغ با ارتقاع ۳۰۵۰ متر) است، قرار دارد. ارتفاع آن از سطح دریای آزاد ۱۰۵۰متر و اختلاف بین پایین‌ترین و بالاترین نقطه این شهر کوهستانی بیش از ۱۲۰متر است.
آمیزه‌ای از فرهنگ‌های سه‌گانه طالش، ترکی و گیلکی از یکسو و طبیعت‌های سه‌گانه جنگلی، مرتعی و کوهستانی، از سوی دیگر، فرهنگ و تمدن خاصی را به وجود آورده که اولین نمایه کالبدی آن، شهرسازی و معماری خاص ماسوله است. در حالی که این کالبد، متاثر از ارتباطات پیچیده و ویژه اجتماعی و اقتصادی این زیستگاه کهن میباشد، به شدت بر ارتباطات فوق تاثیر‌گذار است. بدین‌ترتیب در یک همکنش مداوم و مستمر، پویایی شگفت‌انگیزی در حیات تاریخی الگوهای زیستی ماسوله به وجود آورده است.
این شهر تاریخی در وسعتی معادل ۶/۱هکتار و در چهار محله خانه بر، کشه سر، اسدمحله و مسجدبر شکل گرفته است. دارای بازاری در چهار طبقه میباشد که هر چهار محله بطور مستقل به بافت بازار شهر ارتباط بی واسطه دارند. در حال حاضر در ماسوله بیش از ۳۵۰ واحد مسکونی وجود دارد که در گذشته (حدود صد سال پیش)، این تعداد به ۶۰۰ واحد بالغ می‌گردیده است.
وجود بیش از ۱۲۰ واحد تجاری در محدوده بازار آن، بیش از ۶ کاروان سرا، دو حمام قدیمی، بیش از ۳۳ چشمه عمومی، ده مسجد و پنج امام‌زاده حاکی از رونق و شکوفایی این شهر در دوره‌های متاخر میباشد. جمعیت ماسوله طی ۶۰ سال گذشته از حدود ۳۵۰۰ نفر به ۹۰۰ نفر کاهش یافته است. این امر نشانه سیر نزولی تاریخ این شهر کهن است.
انسان‌هایی که در یک زندگی کاملا سازگار با طبیعت، این زیستگاه و این کالبد شهر و معماری خارق‌العاده را خلق کردند، اگر می‌دانستند آیندگانشان این گونه با دستاوردهایشان رفتار می‌کنند، بی شک، به سادگی آنها را به آیندگان نمی سپردند.
در دهه‌‌های اخیر و به دلایل گوناگون هویت تاریخی فرهنگی و زیست محیطی این مجموعه نادر مخدوش شده است و وضعیت فعلی این بافت باارزش در شان شهرت قبل
نمی‌باشد.
با این همه شهرت و محبوبیت ماسوله در میان پنج شهر، روستای شگفت‌انگیز (ابیانه، کندوان، میمند و سرسید آقا) زبان زد خاص و عام است. شاید سالیانه چند هزار نفر مسافر از این شهر تاریخی و مناظر تاریخی و طبیعی آن دیدن می‌کنند. این تعداد مسافر بیشتر در سه ماه تابستان از این شهر بازدید می‌کنند، چرا که هوای آن در این فصل معتدل و مرطوب است. گرچه که زیبایی‌های آن در سه فصل دیگر سال چه بسا بیش از تابستان است.
تمامی مسافرانی که علاقه‌مند به استفاده از مناظر طبیعی هستند در سه فصل بهار، پاییز و زمستان می‌توانند شاهد مناظری بدیع از طبیعت باشند. آنان که جویای فضایی آرام، ساکت و خلوت هستند نیز در این سه فصل ماسوله را بسیار مناسب خواهند یافت.
شهر تاریخی ماسوله همه ساله پذیرای مسافرانی از شهرهای دور و نزدیک و از خارج از کشور است که به این شهر می‌آیند. بیشترین مسافران طی سه ماه تابستان به این شهر سفر می‌کنند. آن دسته از مسافران ایرانی که از شهرهای دور می‌آیند معمولا جهت بازدید از بافت معماری و تاریخی شهر اقدام به سفر می‌کنند. اما بسیاری از مسافران شهرهای نزدیک برای استفاده از آب و هوا و طبیعت مطبوع ماسوله به این شهر می‌آیند.
تمام مسافران غیرایرانی فقط برای بازدید از معماری و شهرسازی تاریخی ماسوله اقدام به سفر می‌کنند. در این میان دسته‌های کوچک و بزرگ طبیعت دوستان را نیز باید نام برد که معمولا از شهرهای نزدیک و در گروه‌های ۵ تا ۲۰۰ نفره و به عنوان کوهنوردی و کوه پیمایی به این شهر می‌آیند.
در هر صورت جاذبه‌های تاریخی، معماری و طبیعی ماسوله به گونه‌ای است که هر نوع مسافر با هر نوع سلیقه‌ای را به سمت خود جذب می‌کند. حتی زمستان پربرف این شهر نیز جاذب دسته‌ای از میهمانان است.
وجود امکانات رفاهی قابل ملاحظه، راه ارتباطی مناسب و محل‌های اقامتی محلی و سنتی از امتیازاتی هستند که توان پذیرایی مردم این شهر را از مسافران افزایش می‌دهند.
دیدن ماسوله و معماری آن به عنوان یک شهر تاریخی و استفاده از مناظر طبیعی و ساختمانی زیبای آن طی حداقل یک شبانه روز اقامت در خانه‌های سنتی مردم میهمان نواز آن یادگاری بی‌نظیر برای هر مسافری خواهد بود.
گردشگر در ماسوله
همانطور که گفته شده با توجه به وسعت محدود ماسوله، گردشگران در مدت کوتاهی می‌توانند بیشتر قسمتهای آن که شامل خانه‌ها، بازار و مردم ماسوله است را ببینند بنابر این اغلب تورهای این شهر یک روزه برگزار می‌شوند که شما را به قسمتهای مختلف این روستای زیبا می‌برند.
بازار ماسوله در بالاترین نقطه ماسوله قرار دارد و در این بازار سوغات‌های زیبا، محلی و باقیمتی مناسب را می‌بینید.
