رامین باباپور شکرَ دشت

 بنای ایسپیه مزگت باقیمانده یک آتشکده قدیمی و بزرگ در دیناچال تالش است. تمامی نشانه های معماری وکاربردی آن عملکرد مذهبی این بنا را تایید می کند.این بنا دردوران پس از اسلام احتمالا بعد ازقرن سوم هجری به مسجد تبدیل شد و ظاهرا تا مدتها ی مدید مورد استفاده قرار می گرفته است. گذشته از اهمیت تاریخی و معماری بنا اینکه در اطراف آن باید شهری بزرگ وجود داشته باشد. مشغله فکری بسیاری از اندیشمندان در گیر با این موضوع است. بازسازی این بنا وتعریف حریم حفاظتی و برنامه عملیاتی می تواند هویت آنرا روشنتر ساخته و مجددا زندگی را به این محل بازگرداند.

 بنای تاریخی اسپیه مزگت ایسپیه مزگت از دو کلمه “ایسپی “در زبان تالشی به معنای سفید و”مزگت” در زبان اوستا به معنای مسجد تشکیل شده است.ایسپیه مزگت در دهکده کیش خاله در شمال آبادی دیناچال از آبادیهای جنوب اسالم در فاصله حدود ۲۲ کیلومتری جنوب شهر تالش واقع شده است.بنای مذکور در کرانه شمالی دیناچال رود و در یک و نیم کیلومتری شرق جاده تالش –انزلی واقع است. این بنا را می توان یکی از شگفت انگیزترین بناهای تاریخی گیلان دانست.

 این بنا که امروزه روی در خرابی وفنا دارد .باید روزی در محلی آباد ومعروف بنا شده باشد.اما در هیچ یک ازکتب تاریخی محلی و سفرنامه های خارجیان و ایرانیان .نامی از این بنا نیامده است.عجیبتر اینکه رابینو نیز این بنای تاریخی را ازقلم انداخته است.با این که درختان متبرک نیز در کتاب او فهرست شده است. در طی زمان دراز عوامل مختلف انسانی و طبیعی موجب تخریب ایسپیه مزگت شده اند.درختان جنگلی بزرگ بر بام آن رسته وریشه های خود را چون گوه ای میان دیوارها فرو برده و آنها را شکافته اند.رود خانه سیلابی دیناچال نیز.قسمت جنوبی آن را کنده وبرده است.بارندگی و رطوبت نیز گچکاری وسفید کاری وگچ بریهای آن را فرسوده کرده و تا حدود زیادی از میان برده است.

 مصالح اصلی بنا ی این اثر تاریخی آجرهایی به ابعاد ۶×۲۳×۲۳ سانتیمتر است. قطر دیوار آن ۱۷۵ سانتیمتر است. گوشه ای از این بنا که یک ضلع آن ۷۵/۱۶ متر است. فعلا بر پاست و دیوار یکی از دهلیزهای بنا می باشد.بر دیوار همین دهلیز است که پنج شش متر کتیبه کوفی ساده باقیمانده و کلمات “لم یخش الا الله فعسی اولعک ان یکونو امن المهتدین” روشن خوانده میشود. این کتیبه که ابتدای آن در همین دهلیز بوده ،روزی چهار دهلیز اطراف را تزیین می داده است.دیو اره دهلیزها نیز گچ بری عجیبی به ارتفاع ۱ متر داشته که فعلا ۲ متر از این از اره بر دیوار شمالی مشخص است.

 شاید بتوان از آنچه باقی مانده ، حدس زد که این بنا شامل یک رواق در وسط و چهار دهلیز در چهار طرف بوده است. درب ورودی تقریبا شمالی است و وارد دهلیز شمالی میشود و عرض آن بالغ بر۶/۱ متر است. ارتفاع طاق دهلیزها از کف کنونی ۷/۵ متر است. یک طرف دهلیزها دیوار خارجی بنا شده و طرف دیگر آنها پایه های هشت ضلعی است که محیط آنها ۵/۵ متر است. پایه های که در چهار کنج هستند زاید ه های دارند. فاصله میان دو پایه ای که یکی از آنها زایده دارد ۳/۲ متر و فاصله میان دو پایه اصلی ۸/۲ متر است. بالای هر دو پایه ، طاقی با هلال شکسته زده شده است و سقف دهلیزها بر دیوارهای خارجی و این پایه ها استوار است. عرض هر یک از دهلیزها به ۴/۳ متر میرسد.

شاید روزی رواق میان نیز سقفی گنبدی داشته است. اما شرفات بنا باید کم کم جمع شود تا برای زدن طاق آماده باشد. در حالی که شواهد ، این امر را نشان نمی دهد. سقف سراسر بنا ، سفال پوش بوده است ، اما بر خلاف بامهای سفال پوش امروزی گیلان ، سفال آن با ملاط بر روی طاقها چسبانده شده است و اندازه آنها به ۳۶×۵۰ سانتیمتر می رسد.

 آنچه بیش از هر چیز بیننده را به حیرت می اندازد، علت وجودی چنین بنای در این نقطه دور افتاده است. آن هم بنای با آن قدمت تاریخی که کتیبه کوفی بر آن گواهی می دهد. در اینکه اسپیه مزگت یک مرکزعبادی بزرگ بوده تردیدی نیست و این امر از وجود احتمالی یک مرکز شهری یا سایتی باستانی مدفون شده در حوالی این بنا خبر می دهد. شکل اسپیه مزگت که از چهار دهلیز و یک رواق چهار گوش تشکیل شده و امروزه قسمتی از آن از بین رفته است به آتشکده های زرتشتی پیش از اسلام شباهت دارد و احتمالا بعد از اسلام بدون تخریب بنای آن نحوه اداره آن تغییر کرده و به محل عبادت مسلمانان تبدیل شده است. از طرف دیگر نام فارسی مزگت به جای مسجد با ترکیب اسپیه به معنای سفید از نظر واژه شناسی Etymology) ) نیز می تواند کمکی به یافتن بنای اصلی اولیه این اثر تاریخی نموده و تا حدودی علت وجودی آن را روشن سازد.

 در کناربنای ایسپیه مزگت در کرانه جنوبی دیناچال رود، زمین وسیعی وجود دارد که روز سیزدهم فروردین هر سال محلی برای اجتماع و تفرج تعداد زیادی از افراد محلی و مسافران نوروزی است که برای بدر کردن سیزده نوروزاز اول صبح آن روز تا غروب در این محل گرد هم می آیند. در این اجتماع، مسافران و گردشگران می توانند انواع وسایل خوراکی، صنایع دستی و غیره را از فروشندگان سیار این محل تهیه کنند.همچنین چند نوع بازی توسط افراد بومی ، هیجان آنرا افزایش می دهد.بدون تردید ایسپیه مزگت باقیمانده یک آتشکده بزرگ در تالش است که در دوران بعد از اسلام به مسجد تبدیل شده است. رواق چهار گوش داخلی آن محل نگهداری آتش مقدس بوده و مردم برای عبادت در دهلیز های کناری آن می ایستادند. بنای اسپیه مزگت بدون هیچ تغییری به مسجد تبدیل شده و این در حالیست که در داخل آن محرابی وجود ندارد. این عدم تغییر و یا تخریب خود نشانی از حرمت و قداستی است که این مکان برای مراسم دینی در قبل و چه بعد از اسلام داشته است.

شاید نمونه ای این چنین که هم ویژگیهای معماری قبل وهم بعد از اسلام در یک بنا بر جای مانده باشد، در جای دیگر موجود نباشد.همین ویژگی اهمیت توجه به بازسازی آنرا بدون تغییر در استخوانبندی اولیه دو چندان می کند.

رئوس کلی برنامه های احیا و توسعه ایسپیه مزگت از دید معماری منظر

• تعیین حریم ایسپیه مزگت و قرار دادن زمین وسیع کرانه جنوبی دینا چال رود و مقداری از فضای جنگلی کرانه شمالی دینا چال رود در این حریم توسط سازمانهای متولی میراث فرهنگی و گردشگری.

• طراحی پارک تاریخی –عبادی ایسپیه مزگت.

• برقراری ارتباط فضای میان کرانه شمالی و جنوبی دینا چال رود با احداث پل و پیوند فعالیتهای دو طرف.

• تعریف مسیر سواره اصلی منتهی به پارک از سمت مسیر جنگلی موجود در شمال رودخانه دیناچال.

• اختصاص کرانه شمالی رود خانه به فعالیتهای پیک نیکی بدلیل وجود محیط جنگلی، سایه، محرومیت و سکوت و ارامش بیشتر.

• اختصاص کرانه جنوبی رودخانه به فعالیتهای خدماتی نظیر رستوران و بوفه، غرفه های فروش آثار سنتی و صنایع دستی.

• مکانیابی فضای ورزشهای بومی- محلی در کرانه جنوبی رود خانه برای توسعه و رونق این فعالیت در سایت با توجه به پیش زمینه آن در وضیعت موجود.

• مکانیابی دوم از جاده ارتباطی روستاهای جنوب رود خانه دیناچال .

• مرمت و بازسازی ایسپیه مزگت و اجرای برنامه کاوش در پیرامون آن جهت کشف راز و رمزهای این اثر باستانی منحصر به فرد در تالش و گیلان.

• نورپردازی ایسپیه مزگت برای دید در شب و تاکید بر آن و تلفیق آن با موسیقی محلی بمنظور تقویت عنصر درجه یک مجموعه.

• طراحی مسیرهای پیاده با عرضهای مختلف در سایت با استفاده از مصالح طبیعی بومی.

• طراحی و منظر سازی حاشیه دیناچال رود با استفاده از طراحی معماری و کاشت گیاهان تزیینی با احتساب حداکثردبی و حجم آب رودخانه.

• آموزش و تربیت افراد خاص بمنظر دادن اطلاعات و آگاهی موجود درباره ایسپیه مزگت و اجرای آن به بازدیدکنندگان.

• مکانیابی و طراحی آمفی تتاترمسقف نیمه باز در سایت اسپیه مزگت و برگزاری تعدادی از همایشهای فرهنگی تالش و تالش شناسی در آن.

• احداث تابلوی راهنمای پارک در کنار جاده تالش- انزلی برای ترغیب و تشویق مسافران و گردشگران به استفاده از مجموعه.

• جا نمایی پارکینگ درمجاور ورودی اصلی پارک در حاشیه شمالی آن.

• بهسازی و توسعه فضای سبز سایت با استفاده از گونه های درختی، درختچه ای، بوته ای و علفی سازگار و متناسب با فرم و کاربردی هر فضا و فعالیت.

• اختصاص بخشی از حاشیه شمالی سایت به اردوگاه دانش آموزی و دانشجویی شامل بخشهای آموزشی و اقامتگاهی که این قشر بازدیدکنندگان از بخشهای تفرجی پارک نیز بهره می برند. این بخش می تواند برای دانشجویان و پژوهشگران رشته های باستانشناسی، مردم شناسی، دیرین شناسی جغرافیایی، معماری، شهرسازی، معماری منظر، برنامه ریزی و طراحی محیط زیست و سایر رشته های مرتبط مورد توجه قرارگیرد. در این بخش منابع و پژوهشهای انجام یافته در زمینه اسپیه مزگت و سایر بناهای تاریخی تالش می تواند در اختیار پژوهشگران قرار گیرد.

• پیش بینی فضاها و فعالیتهای مرتبط با هویت پارک در نقاط مناسب آن در اراته طرح تفصیلی.

• ایمن سازی زیست محیطی و ساختاری کالبدی حاشیه دیناچال رود.

پیوند یادمانهای تاریخی فراموش شده و در معرض نابودی با معماری منظر این مزیت را دارد که موجب تبدیل این یادمانها به عنصری از مجموعه مورد طراحی می شود و قرار گرفتن آنها در این محدوده قرق شده، قانونمندی و دارای نظام مدیریت، آنها را از بی اعتنایی مزمن، تخریب طبیعی و انسانی نجات میدهد. هویت فرهنگی و هنری گمشده و غبارآلودآنها را احیاء کرده و طراوت می بخشد. علاوه بر اینها در تلفیق با سایر عناصر مجموعه پیامدهای اجتماعی روانی، اقتصادی، آموزشی، تربیتی و اکولوژی مثبتی را در پی خواهد داشت. از جمله مسایل خیلی مهمی که باید مورد توجه مجریان طرحهای تفرجگاهی- گردشگری قرار گیرد این است که در پیش بینی و مکانیابی فضاها و فعالیتها نهایت دقت انجام گیرد تا راهکارها و فعالیتها با ویژگیهای شاخص تر سایت انطباق بیشتری داشته باشند و بدلیل وجود سایتهای بالقوه زیاد در نقاط مختلف تالش، راهکارهای پیشنهادی نقش تشدید کنندگی برای یکدیگر داشته باشند نه نقش محدود کنندگی و این ممکن نیست مگر با انجام مطالعات پایه ای علمی، بررسی ارزشها و کمبودها و ارائه طرحهای اولویت دار و برنامه ریزی شده. بعنوان مثال با ارائه راهکارهای مناسب برای سایت های ایسپیه مزگت، جنگل و ساحل گیسوم، پارک سیاداران تفرجگاه ده ناله و سایت سلسال بدلیل هویت بخشی مجزا و منحصر بفرد به هر کدام، نه تنها سطح تقاضای تفرجگاهی برای هر کدام از آنها افزایش می یابد بلکه هر سایت نقش موثر و مفیدی در ترغیب بازدیدکننده به بازدید از سایت بعدی خواهد داشت.

منابع و ماخذ:

۱- کتاب گیلان، انتشارات گروه پژوهشگران ایران، تهران، ۱۳۷۴

۲- بابا پور شکردشت. رامین، ۱۳۷۷ ، تاریخ معماری و مهندسی فضای سبز(پروژه درسی) قلعه سلسال و اسپیه مزگت، دانشگاه تبریز.

۳- خوچکو، الکساندر، سهامی. سیروس، ۱۳۵۴ ، سرزمین گیلان، انتشارات پیام، تهران.

۴- ستوده. منوچهر، ۱۳۴۹، آثار و بناهای تاریخی بیه پس، از آستارا تا استارباد(جلد اول)، انتشارات انجمن آثار ملی،تهران.

۵- فصلنامه تحقیقات تالش شماره ۵و ۶

۶-پایگاه مرجع تخصصی تالشان