از: مرتضی جوهری

تالاب‌ها ارزش بسیار زیادی دارند و از لحاظ اکولوژی، گیاه شناسی، جانورشناسی، لیمینولوژی و هیدروبیولوژی دارای اهمیت بین‌المللی هستند به ویژه که از نظر گردش انرژی در محیط زیست دارای نقش مهم اکولوژیک و لیمینولوژیک هستند. وقتی می‌توان به اهمیت و ارزش‌های یک تالاب پی برد که به موجودیت و نقشی که در حیات اجتماعی‌ ، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی جامعه و حفظ و پایداری طبیعت هم توجه داشت.

تالاب بندر انزلی نیز علاوه بر ارزش‌های نامبرده و اهمیت‌های چند جانبه ملی و بین‌المللی، از نظر جغرافیایی و اقتصادی منطقه دارای اهمیت خاصی است. تالاب انزلی پشتوانه مهمی‌در افزایش تولید گیاهی و پرندگان آبزی، تکثیر ماهیان اقتصادی ـ شیلاتی است. همچنین از نظر گردشگری، کنترل سیلاب‌های منطقه، فراهم کردن امکانات ارتباطی آبی و حمل و نقل، علمی، آموزشی و فرهنگی برای متخصصان و پژوهشگران نقش عمده‌ای دارد.

تالاب انزلی از لحاظ طول و عرض جغرافیایی در ۳۷درجه و ۲۸ دقیقه عرض شمالی و ۴۹ درجه و ۲۵دقیقه طول شرقی واقع شده است. این تالاب با مساحتی حدود ۱۰۰کیلومتر مربع در جنوب دریای خزر و در استان گیلان قرار دارد که از طرف شمال به دریای خزر، از شمال غربی به کپورچال، از شمال شرقی به بندرانزلی و از جنوب به آبکنار محدود می‌شود.

از نظر موقعیت جغرافیایی، چهار بخش نسبتاً متمایز در تالاب انزلی می‌توان تشخیص داد:

۱- بخش شرقی که حوضچه شرقی را تشکیل می‌دهد.

۲- بخش مرکزی که شامل حوضچه مرکزی است.

۳- بخش غربی که حوضچه غربی را شامل می‌شود.

۴- بخش سیاه کشیم که در جنوب بخش غربی قرار گرفته است.

این چهار بخش از نظر ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی، مرفولوژیک، فیتواکولوژی و جغرافیایی با یکدیگر تفاوت کلی دارند و سیستم‌های متفاوتی را تشکیل می‌دهند.

همچنین حوزه آبریز تالاب به سه محدوده زیر تقسیم می‌شود:

۱- بخش ساحلی محدود به خط تراز – ۲۵ متر.

۲- دشت‌های حوزه آبریز که تقریباً از غرب به شفارود، از شرق به سفید رود و از جنوب به کوه‌های البرز محدود می‌شود. مساحت کلی حوزه معادل ۳۹۵۰ کیلومتر مربع و در فاصله ۳۷ درجه و ۲۰دقیقه تا ۳۷ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۹درجه و ۱۵ دقیقه تا ۴۹ درجه و ۴۰ دقیقه طول شرقی واقع شده است. حوزه آبریز تالاب انزلی در دشت گیلان واقع شده و پستی و بلندی‌های موجود در منطقه نشانگر نقش آن در این پدیده آبی است. دشت گیلان احاطه شده از سوی سه رشته کوه سلسله جبال البرز است که همانند قوسی آن را در بر گرفته‌اند. این کوه‌ها مشرف بر دشت گیلان و حوزه آبریز تالاب هستند و اثرات مهمی‌در تالاب انزلی ایجاد می‌کنند. کوه‌های مزبور عبارتند از:

– سلسله کوه‌های تالش که به موازات دریا امتداد دارند و دامنه‌های آن به وسیله رودهای متعددی شیار داده شده‌اند و ارتفاع آنها به ندرت از ۲۵۰۰متر تجاوز می‌کند.

– سلسله کوه‌های لاهیجان، دیلمان، عمارلو، خزران و تخت سلیمان که به موازات ساحل جنوبی دریای خزر کشیده شده و مرتفع‌ترین آنها درفک (دلفک) است که ارتفاعی معادل ۳۵۰۰ متر از سطح دریا دارد.

– سلسله کوه‌های شفت، ماسوله و طارم در غرب گیلان که یکی از ارتفاعات مهم آنها قله «ونی» در جنوب منطقه امامزاده ابراهیم به ارتفاع ۳۰۵۰ متر است.

تالاب انزلی از نظر زمین شناسی بسیار جوان تشخیص داده شده و تصور می‌شود که در چند مرحله شکل گرفته است. عمده‌ترین احتمال پیدایش آن را با کاهش سطح آب دریای خزر در قرن سیزدهم که شبه جزیره بندرانزلی تشکیل شد و مسدود شدن مرداب‌های دیگر بر اثر بسته شدن دهانه‌های ورودی رودخانه‌های سیاه درویشان، پیربازارو پسیخان مرتبط دانسته‌اند که این شرایط خود سبب پیدایش سریع تشکیلات زبانه‌ای شد. تالاب سیاه کشیم نیز با محور شمال غربی ـ جنوب شرقی به وسیله شبه جزیره آبکنار محدود شده است و به تعبیری تالاب انزلی گود رفتگی حاصل از تکتونیک بشمار می‌رود که با پسروی آب دریای خزر تا حدودی از دریا جدا افتاده و با تیغه ماسه‌ای (منطقه بین انزلی و کپورچال) که از حرکات دریا و امواج آن تشکیل شده است.

طبق نظر دکتر گنجی در کتاب تقسیمات اقلیمی ‌ایران، آب و هوای ساحل دریای خزر و دامنه‌های شمالی کوه‌های اطراف این دریا، معتدل خزری یا از نوع آب و هوای معتدل است که با سایر قسمت‌های کشور کاملاً متفاوت است. مشخصات آب و هوای منطقه عبارتند از تغییرات بسیار کم درجه حرارت شبانه‌روزی و سالاانه، رطوبت زیاد، وزش بادهای تند محلی و دریایی و بارش زیاد.

حداکثر دمای مطلق ۸/۳۶ درجه و حداقل دمای مطلق آن ۴/۱۱- درجه به ثبت رسیده است. میانگین بارش سالانه در حوزه تالاب ۱۵۰۰میلیمتر محاسبه شده است، میانگین رطوبت نسبی ۸۲ درصد است.

بخش غربی کوه البرز (کوه‌های تالش) دارای شیب تندی به طرف جلگه ساحلی دریای خزر است که حوزه آبریز تالاب انزلی را شامل می‌شود. کوه‌های فوق از چین‌خوردگی‌های تشکیلات رسوبی ژوراسیک و کرتاسه بشمار می‌روند. هسته چین خورده اصلی در ارتفاعات نزدیک رشت مربوط به پیش از دونین (پالئوزوئیک تحتانی) است و به شکل یک آنتی کلیناریوم چین خورده‌ای که دارای پلانج است، به طرف جنوب شرق کشیده شده و زیر لایه مارل کرتاسه و ژوراسیک مشاهده می‌شود. جریانات آب‌های سطحی موجود در منطقه سبب ایجاد دره‌های ژرف می‌شود و در نتیجه با انباشت نهشته‌های رسوبی و نیز پسروی دریای خزر، جلگه باریک ساحلی را شکل داده‌اند. از آثار دوران دوم شامل سری ژوراسیک که واحد شیست‌های سبزرنگ میکادار به اضافه شیست و ماسه سنگ است در دره پسیخان مشاهده می‌شوند. سری کرتاسه نیز از طبقات آهکی تشکیل شده و قسمت فوقانی آن دارای آهک‌های مارنی است که در دره رودخانه ماسوله بیرون زدگی‌های آن آشکار است. تشکیلات پلیوسن از دوران سوم عبارت از تپه‌هایی است که دریای دامنه البرز وجود دارد و شامل مارن‌های رنگی قرمز و سبز که گاهی با کنگلومرا همراه است و دوره پلیستوسن از دوران چهارم با رسوبات ماسه‌ای کناره‌ای و دشت‌های ساحلی رسی مشخص می‌شود. دوره هلیوسن نیز با تشکیلات مشخص در نواحی ساحلی خزر به صورت رسوبات شنی دیده می‌شود.

رسوبات عهد حاضر به صورت سه گانه زیر ظاهر می‌شود:

۱- رسوب‌گذاری دریایی بر اثر پسروی و پیشروی خزر در دشت تا کوهپایه، شامل تشکیلات رسی و لجنی

۲- رسوب‌گذاری بر اثر فرسایش تشکیلات البرز در کوهپایه و قسمت جنوبی دشت که دارای دانه‌های درشت قلوه سنگی، شنی و ماسه‌ای است.

۳- سری رسوبات رودخانه‌ای که در امتداد مسیرهای قدیمی‌رودخانه‌ها که از دره‌های جنوبی به شمال امتداد دارد.

تراکم گیاهان و شدت هوا دیدگی شیمیایی در متلاشی کردن سنگ‌های آهکی، کنگلومرا و سنگ ماسه‌ها که متعلق به دوره‌های ژوراسیک، کرتاسه و دوران سوم هستند، سبب پیدایش و تشکیل خاک‌های قهوه‌ای جنگلی، قرمز و زرد پودزلیک و در بعضی موارد قهوه‌ای خاکستری شده است. خاک‌های هیدرومرف اراضی پست نیز بر اثر وجود سفره آب‌های معلق پدید آمده‌اند. این خاک‌ها اختلاطی از چمنی نسبتاً مرطوب، چمنی مرطوب، خاک نیمه مردابی است و خاک‌های اراضی پست نیز از رسوبات دریایی که در نتیجه پسروی دریای خزر حاصل شده تشکیل یافته است. همچنین باقی مانده‌های صدف‌های دو کفه‌ای که تبدیل به گچ شده‌اند را می‌توان به سهولت در آنها مشاهده کرد. خاک‌های هیدرومرف سطحی و غیرآهکی در قسمت پایین دشت فومنات و در جنوب تالاب و خاک‌های باتلاقی که حاشیه تالاب را در برگرفته‌اند و خاک‌های غیرآهکی لیمویی دار و لیمویی ـ رسی بدون آهک در بخش فومنات و در پشت خط ساحلی قدیمی‌ قرار دارند.

آب‌های جاری در محدوده بین رودخانه شفارود در غرب و دره سفید رود در شرق از حوزه‌های آبریز کاسه‌ای شکل دامنه‌های شمالی البرز به طرف تالاب انزلی سرازیر می‌شوند. عمده رودخانه‌های مشروب‌کننده تالاب از کوه‌های تالش سرچشمه می‌گیرند و در مسیر پرشیب خود به دشت رسیده و به تالاب منتهی می‌شوند. دیگر جریانات آبی ورودی آب‌های اضافی و مازاد مزارع تحت آبیاری را حمل می‌کنند. زهکش‌های مزبور عمدتاً در شرق تالاب انزلی واقع و برخی از آنها در منتهی الیه شبکه آبیاری و پاره‌ای، ادامه آب‌های آبیاری هستند که قبل از رسیدن به تالاب، آب آنها در نیزارهای اراضی حاشیه پخش و انتشار یافته و فاقد مسیر اصلی می‌شوند. رودخانه‌های منطقه فومنات که عمده ترین واردات آبی تأمین کننده تالاب انزلی بشمار می‌روند، پس از عبور از دره‌های تنگ و باریک و سنگی به مناطق دشتی می‌رسند و با انشعابات حاصله در آنها، در اراضی پست حاشیه تالاب به یکدیگر متصل و به صورت مجاری آبی وارد آن می‌شوند. رودخانه‌های این منطقه در ابتدای مسیر خود، در اراضی با شیب بسیار زیاد (در مناطق کوهستانی) سپس در دره‌های آبرفتی عریض با عمق کم جریان دارند و پس از عبور از مسیر تنگ مارن‌های ساحلی در دشت رسوبی در مسیرهایی با دیواره بلند جاری می‌شوند.

رویش گیاهان آبزی در تالاب، امری طبیعی بشمار می‌رود و در حالت مخصوص شرایط تالابی به علت ورود رسوبات ریز دانه و مواد معلق در آب رودخانه سفید رود از شبکه آبیاری و شسته شدن کوه‌های حاصلخیز داخل مزارع در مواقع باران‌های شدید فصلی و وارد شدن این مواد با زهکشی طبیعی و شبکه آبیاری به داخل تالاب به رویش آنان توان بیشتری می‌دهد.

گیاهان غوطه‌ور که بخش اعظم رویشی و تولید مثلی این گیاهان به حالت غوطه ور است و در سطح آب گل می‌دهند. عمده ترین این گیاهان عبارتند از:

جلبک سبز آبی، جلبک سبز، گوشاب شانه‌ای و الیس نریای پیچیده، هزار برگ، هزاربرگ سنبله‌ای، پریوش کوچک.

گیاهان شناور در بیشتر نقاط تالاب به صورت پوشش یکپارچه سطح آب را پوشانده‌اند. ریشه آنها در داخل آب قرار دارد و ساقه و برگ‌ها به ویژه برگ‌ها و گل در خارج از آب ولی به طور شناور هستند. محل تجمع آنها اغلب در قسمت‌های آرام آب است. این گیاهان عبارتند از: سرخس آبزی، علف قورباغه‌ای، عدسک سرنیزه‌ای، عدسک آبی چند ریشه‌ای، مریم آبی، علف هفت بند پهن، نیلوفر آبی و لاله مردابی.

گیاهان نیمه شناور ـ بخش اصلی رویش و تولید مثل آنها در خارج از آب قرار دارد مانند: لوئی پهن، اسپرغان، سغدسلطانی، نی (بوریا)، پیاز آبی.

دیگر گیاهان آبزی عبارت هستند از: گوشاب شانه ای، تیرکمان آبی، بارهنگ آبی و دم اسب.

وجود انواع گونه‌های جانوری شامل آبزیان، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و پستانداران حاشیه تالاب نشانگر اهمیت تالاب انزلی است. از ماهیان مهم تالاب انزلی می‌توان ماهی سیم، ماهی سوف، اردک ماهی، ماهی کلمه، ماهی سفید، ماهی ماش، ماهی کپور، سیاه کولی، لای ماهی و شاکولی را نام برد. از سخت پوستان مهم این تالاب خرچنگ دراز آب شیرین است. از پرندگان ساکن این ناحیه می‌توان اگرت قرمز، حواصیل سبز کوچک، اگرت معمولی، غاز دریایی، باکلان، خوتکا، مرغابی وحشی، گاوچرانک، کشیم، قوپی گنگ، لک لک سیاه، طاووسک، یلوه، تسلیم و کاکائی را نام برد.

از خزندگان می‌توان به مار آبی و مارچلیپر اشاره کرد که به درون آب می‌روند. از مارهایی که در حوزه آبریز تالاب مشاهده می‌شود می‌توان مار آتشی و قمچه مار که از نوع مارهای نیمه سمی‌هستند را نام برد. در این تالاب دو گونه لاک‌پشت شامل لاک‌پشت برکه‌ای و لاک پشت خزری زیست می‌کنند.

از سوسمارهای این ناحیه لوس مار و سوسمار بدون دست و پا و دو گونه از خانواده لاسرتاها را می‌توان نام برد. از دوزیستان سه نوع قورباغه شامل قورباغه سبز مرداب، قورباغه خزری و قورباغه درختی زیست می‌کنند. پستاندارانی که در تالاب سیاه کشیم و اراضی پیرامون آن زیست می‌کنند عبارتند از موش آبی، شنگ (سمور آبی)، شغال، گراز، سنجاقک و تشی.

بی‌مهرگان مهمترین نقش را در نظام اکوسیستمی ‌تالاب دارند. انواع پلانکتون‌های جانوری، رده‌ای از کرم لوله‌ای، بازوپایان، ناجورپایان شامل انواع میگو یا گاماروس، پاروپایان و خاکشیرهای آبی از سخت پوستان را می‌توان نام برد. از دیگر بی مهرگان نوعی کرم خاکی از راسته اپیستوپورا، زالوی طبی، انواع حلزون و صدف دو کفه‌ای هستند. از حشرات نیز می‌توان انواع عنکبوت‌ها، سنجاقک‌ها، یک روزه‌ها، قاب بالان آبزی و غیره را نام برد.

تالاب انزلی آزمایشگاهی است طبیعی که برای پژوهشگران و گردشگران در زمینه‌های گوناگون علمی ‌از جانورشناسی، گیاه شناسی، اکولوژی و غیره بسیار ارزشمند است. وجود مناظر و چشم‌اندازهای زیبا در تالاب برای علاقه مندان به طبیعت یک بهشت زیبا محسوب می‌شود. همچنین در زمینه‌های ورزشی نظیر قایق رانی، ماهی گیری، شنا و دیگر ورزش‌های آبی محل مناسبی بشمار می‌رود.

سیاه کشیم از مناطق حفاظت شده‌ای است که جزئی از اکوسیستم تالاب انزلی محسوب می‌شود. برای سفر به تالاب انزلی از تهران بهترین راه دسترسی، مسیر قزوین ـ رشت است که از رشت می‌توان از طریق جاده ساحلی به بندر انزلی و پس از طی ۱۶کیلومتر به سمت غرب به مرداب انزلی دست یافت.

منبع:گیلانیکا