آسْتانه اَشْرَفِیّه، یکی از شهرستانهای استان گیلان، واقع بر کناره شرقی سفیدرود با ۳۸۴ کمـ ۲ مساحت و ۳۲۴‘۱۰۰ نفر جمعیت (سرشماری ۱۳۶۵ش). این شهرستان از سمت شمال به دریای خزر، از خاور و جنوب به شهرستان لاهیجان و از باختر به کوچصفهان و لشت نشا محدود است و دارای ۲ بخش مرکزی و بندر کیاشهر است. در تقسیمات جغرافیایی کنونی ۲ دهستان آستانه و دِهشال جزو بخش مرکزی و حسن کیاده از توابع بندر کیاشهر محسوب میگردد. در مجموع، شهرستان آستانه دارای ۴ دهستان و ۷۵ روستاست. آستانه اشرفیه تا ۱۳۵۸ش بخش بوده و در اسفند ۱۳۵۸ش برحسب تصویب شورای انقلاب به شهرستان تبدیل شده است. در سرشماری عمومی ۱۳۵۵ش جمعیت دهستان آستانه ۳۳۳‘۲۰ نفر، دهستان حسن کیاده ۳۷۴‘۵ نفر و دهستان دِهشال ۸۸۰‘۳۲ نفر بوده است. موافق سرشماری ۱۳۶۵ش جمعیت کیاشهر ۲۹۳‘۱۲ نفر میباشد. در این شهرستان مجموعاً ۱۹ زیارتگاه وجود دارد.
مرکز شهرستان: شهر آستانه اشرفیه مرکز شهرستان است که در تلفظ محلی به آن «پیله آسّونه» گفته می‌شود. طول جغرافیایی آن ْ۴۹ و َ۵۸ شرقی و عرض جغرافیائی آن ْ۳۷ و َ۱۵ شمالی و مساحت شهر بیش از ۸ کمـ ۲ است. آستانه اشرفیه در ۳۶ کیلومتری خاور رشت، (مرکز استان) و ۷ کیلومتری شمال غربی لاهیجان قرار گرفته و جمعیت آن ۰۰۰‘۲۵ نفر است که در ۴۴۷‘۲ نفر است که در ۴۴۷‘۵ خانوار متمرکز گردیدهاند (سرشماری آبان ۶۵).
وجه تسمیه و سابقه تاریخی: این شهر در قدیم «کوچان» نام داشته است. کاشانی در تاریخ اولجایتو از کوچیان نام برده که احتمالاً صورت دیگر همین نام است (ص ۶۰). پس از به خاک سپردن آقاسیدحسن یا سیدابراهیم معروف به سلطانسیدجلالالدین اشرف(ع) فرزند امامموسی کاظم(ع) در آنجا، به تدریج نام کوچیان فراموش گردید و نام آستانه اشرفیه متداول شد. اسکندربیک ترکمان، نام این روستا را آستانه، یاد کرده و آن را از توابع لاهیجان به شمار آورده است (۱/۵۱۴). فومنی گیلانی نیز در تاریخ خود نامی از آستان اشرفیه به میان آورده است (ص ۱۰۳). مکنزی که در ۱۲۷۴ق/۱۸۵۷م از اینجا گذشته جمعیت آستانه را در حدود ۷۰ خانوار برآورد کرده است. به گفته او در فصل ابریشم در آنجا به زائران حرم جلالالدین اشرف غذای رایگان داده می‌شود (ص ۲۲).
رابینو نیز از آستانه نام برده و شرحی درباره آن به دست داده است. به گفته او هر سال در فصل ابریشم زائران به سوی این زیارتگاه سرازیر میشدهاند و بازار بزرگی که در آن شهر ساخته شده بود منبع سود زیادی برای صاحبان آن بوده است (ص ۳۷۳).
کشاورزی و صنعت: آب و هوای این شهر همانند سایر قسمتهای گیلان معتدل و مرطوب است. آب کشاورزی روستاهای این شهرستان از نهرهای حشمترود، سیدعلی اکبری و سالارجوی که از شعبههای فرعی سفیدرود هستند تأمین میگردد. همچنین کانالهای زیادی از حشمترود جدا کردهاند که تعدادی دیگر از روستاهای این شهرستان را آبیاری میکند. از محصولات عمده این شهرستان برنج، دانههای روغنی، حبوبات، محصولات جالیزی و اندکی سیب و انگور است (وزارت کشاورزی، ۱۳۶۲ش، ۱۳۷-۱۳۸؛ همان، ۱۳۶۳ش، ۲۰۱ به بعد). محصول برنج آن در ۱۳۶۳ش بالغ بر ۵۷۶‘۳۹ تن بوده است (همان، ۱۳۶۳ش، ۲۰۳). ولی موافق آمارنامه استان گیلان، در این سال سطح زیر کشت برنج در این شهرستان ۷۵/۰۷۶‘۱۵ هکتار و میزان محصول آن ۸۱۳‘۴۲ تن بوده است (مرکز آمار ایران، ص ۱۰۵). مطابق آخرین آمار در حال حاضر سطح زیر کشت برنج ۰۰۰‘۱۹ هکتار و محصول سالانه آن حدود ۰۰۰‘۴۰ تن برنج سفید است (تحقیقات محلی). همچنین ۸۰۰ هکتار زیرِ کشتِ بادامزمینی است و ۳۵۰‘۱ هکتار زمین به توتستان اختصاص یافته است و سالانه حدود ۷۰۰ تن ابریشم در آنجا تولید میگردد. محصول پیله این شهرستان بیشتر به مشهد صادر می‌شود.
در سطح شهرستان ۴ کارگاه صنعتی وجود دارد که مهمترین آنها کارخانه تولیدی پارچه سیمین بافت است که در ۴ کیلومتری آستانه اشرفیه در روستای نازکسرا قرار دارد. نیز یک کارخانه پلاستیکسازی در جاده کمربندی آستانه و یک کارخانه فرغونسازی در ۳ کیلومتری جاده بندر کیاشهر قرار گرفته است. شرکت تولیدی گیلان مرغ نیز از مؤسسات با اهمیت این شهرستان است که به زودی آماده بهرهبرداری مجدد میگردد. همچنین در آستانه اشرفیه تعداد زیادی کارخانه چوببری و برنجکوبی وجود دارد. در ۱۳۶۳ش در شهر آستانه، ۸۹۱‘۵ رأس گوسفند، ۳۲۱‘۱ رأس بز و بزغاله، ۹۶۵‘۳ رأس گاو و گوساله پرورش یافته است (مرکز آمار ایران، آمارنامه استان گیلان، ص ۱۱۱).
تأسیسات فرهنگی و اجتماعی: آستانه اشرفیه دارای مؤسسات گوناگون فرهنگی و اجتماعی است. براساس آمار موجود این شهر دارای تأسیسات برق، آبرسانی، تلفن خودکار، ۹ درمانگاه دولتی، یک بیمارستان، یک آزمایشگاه و یک داروخانه است. تعداد پزشکان آن در کل شهرستان در حال حاضر ۶ نفر است. این شهر در مسیر راه اسفالته استان گیلان به مازندران قرار دارد و از طریق راه اسفالت با شهرهای رشت، لاهیجان، بندر کیاشهر، لنگرود و بندر انزلی مرتبط است.
در این شهرستان (به استثنای بندر کیاشهر) ۷۲ مدرسه ابتدایی، ۳۰ مدرسه راهنمایی، ۱۱ دبیرستان و هنرستان و یک آموزشگاه بهورزی وجود دارد. همچنین در بندر کیاشهر یک دانشسرای تربیت معلم، تأسیس شده است. در شهر آستانه، ۲ حوزه علمیه، یکی در مسجد جامع و دیگری در مسجد بازار قرار دارد که جمعاً در این ۲ مدرسه حدود ۶۰ طلبه به آموزش علوم دینی اشتغال دارند. در این شهر ۲ کتابخانه عمومی وجود دارد. کتابخانه فرهنگ و هنر در ۱۳۳۱ش بنیان نهاده شده و در حال حاضر ۲۷۰‘۵ جلد کتاب دارد.
تأسیسات دیگر این شهر، یک ورزشگاه، ۴ مهمانخوانه و یک مهدکودک است (مرکز آمار ایران، شناسنامه شهرهای کشور، ۳۸-۴۹؛ آمارنامه استان گیلان، ۵۴ به بعد، و نیز تحقیقات محلی).
از آداب و رسوم قابل ذکر این شهر مراسم پنجشنبه بازار است که روزهای پنجشنبه هر هفته گروهی از روستاییان اطراف را به آنجا میکشاند (پاینده، ۲۳۲). اما هنگامی که رابینو از این شهر بازدیده کرده است (ص ۶۷). در این روزها که روز مبادله کالا بین شهر و روستا بود، روستاییان برای تهیه لوازم زندگی به شهر آمد و شد داشتند.
آثار تاریخی: مهمترین اثر تاریخی و دیدنی این شهر همان بقعه سیدجلالالدین اشرف است. این بنا را ظاهراً نخستینبار در ۳۱۱ق/۹۲۳م گوهرشاد خانم دختر کیارستم بنا نهاد و زینت کرد. به روایت نویسنده کتاب سفرنامه استرآباد و مازندران، در ۱۲۷۵ق/۱۸۵۸م هنگامی که میخواستند این آستانه را که خراب شده بود دیگربار بسازند به کتیبهای دست یافتند که در آن نام گوهرشاد خانم را که در سال یاد شده این بنا را تعمیر کرده و ساخته، آمده بوده است (ص ۱۶۳). اما این روایت را دیگر اسناد تاریخی تأئید نکردهاند. پس از ۱۲۷۵ق/۱۸۵۸م چندبار دیگر بنای این بقعه گرفتار سیلابهای سفیدرود گردید و یکسره از میان رفت.
آخرینبار در ۱۳۵۰ش این بقعه را که خراب شده بود بهطور کلی تجدید بنا کردهاند، گنبد قدیم را از بین برده و گنبد جدیدی بر روی آن ساختهاند. در نقشه فعلی، مسجدی که معروف به مسجد جنب حرم است. در حد شمالی امامزاده قرار دارد. مساحت فعلی آن ۸۸/۰۴۹‘۳ مـ ۲ است که از این مقدار ۰۱۶‘۱ مترمربع آن موقوفه مدرسه جلالیه است.
در ساختمان این امامزاده سابقاً منارهای نیز وجود داشته است، اما در بنای فعلی آن مناره وجود ندارد. در بازسازی نهایی ضریح جدیدی نیز برای آن ساخته و ضریح قدیم را به امامزاده آقاسیدمحمد بردهاند.
از دیگر بناهای تاریخی این شهرستان، بقعه آقاسیدمحمدبن امام جعفر صادق(ع) در آستانه اشرفیه، بقعه آقاسیدحسنبن امام موسیکاظم(ع) در دهکده سیاه کوچه آستانه، بقعه آقاسیدمحمدبن امامرضا(ع) در کماچال آستانه، بقعه آقاپیر مزار در نیاکوی آستانه و چندین بقعه دیگر در روستاهای این شهرستان و نیز مسجد دهشال است (ستوده، ۲/۱۷۹-۱۹۲؛ ایرانشهر، ۲/۱۳۸۹). آرامگاه دکترمحمد معین ادیب و لغتشناس ایرانی نیز در این شهر در کنار حشمترود قرار دارد.
مآخذ: اداره کل آمار و اطلاعات وزارت کشاورزی، آمارنامه (۱۳۶۲ش)، تهران، ص ۱۳۴؛ اسکندربیگ ترکمان، تاریخ عالمآرایعباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰ش؛ ایرانشهر، ۱/۱۱۳، ۲/۱۰۴۷، ۱۴۷۳؛ پاینده، محمود، آئینها و باورداشتهای گیل و دیلم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۵ش؛ رابینو، هـ ل، ولایات دارالمرز ایران، گیلان، ترجمه جعفر خمامیزاده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰ش، صص ۳۵۳-۳۵۴، ۳۶۰، ۳۷۱-۳۷۸؛ سازمان برنامه و بودجه، آمارنامه استان گیلان (۱۳۶۳ش)، تهران، مرکز آمار ایران، دی ۱۳۶۴ش، جمـ ؛ ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۱ش، ۲/۱۷۹-۱۹۲؛ سفرنامه استراباد و مازندران و گیلان، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۵ش، صص ۱۶۲-۱۶۶؛ فومنی، عبدالفتاح، تاریخ گیلان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹ش؛ کاشانی، عبداللهبن محمد، تاریخ اولجایتو، به کوشش مهین همبلی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۸ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن (آبان ۱۳۵۵ش)، شهرستان لاهیجان، تهران، ۱۳۵۹ش، مقدمه؛ همان، شناسنامه شهرهای کشور، (ج ۳، استان گیلان)، ]در ۱۳۶۴ش[، تهران، ۱۳۶۵ش، جمـ ؛ همان، فرهنگ آبادیهای کشور (براساس سرشماری ۱۳۵۵ش)، ]ج ۸، استان گیلان[، تهران، ۱۳۶۰ش، صص ۸۱-۸۲، ۸۴-۸۵، ۸۷-۸۸؛ مکنزی، چارلز فرانسیس، سفرنامه شمال، ترجمه منصوره اتحادیه، تهران، نشر گستره، ۱۳۵۹ش؛ وزارت کشاورزی، آمارنامه (۱۳۶۲ش)، تهران، اداره کل آمار و اطلاعات وزارت کشاورزی، ص ۱۳۴؛ همان (۱۳۶۳ش)، صص ۱۹۶-۲۰۶؛ نیز، تحقیقات محلی نویسنده در تیر ۱۳۶۶ش.سیدعلی آلداود
منبع:مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی – مرکز پژوهشهای ایرانی اسلامی
