موقعیت: خالَه سرا khālasәrā معروف به خالِه سَرا یکی از دهستا ن های بخش اسالم از توابع شهرستان تالش در استان گیلان است. مرکز اداری و تجاری آن بازارچه خاله سرا معروف به خاله سرا ۵۷ و۵۷ می باشد.خاله سرا از طرف شمال به دریای کاسپین ( خزر) ،از طرف جنوب به دهستان قله های رشته کوه تالش ، از طرف شرق به دریای خزر و دهستان دیناچال و از طرف غرب با خلیفه آباد همسایه است. این دهستان در گذشته بنا به شرایط سیاسی خاصی که داشت دارای اهمیت خاصی بود ؛ اما امروزه این منطقه اهمیت گذشته خود را از دست داده است.
وجه تسمیه :
خاله سرا توسط اهالی به صورت خالَه سرا lasәrāākhتلفظ می شود. در محدوده دهستان خاله سرا در گذشته ها تا حال سه نقطه وجود داشته که به نام خاله سرا شناخته می شده است.یکی همین خاله سرا که امروزه به نام خاله سرا ۵۷ شناخته می شود. دیگری چند کیلومتر بعد از خاله سرا ۵۷ ( به طرف شهر تالش ) وبه نام خاله سرا ۵۹ شناخته می شود. سومین خاله سرا نیز روستایی ست که امروزه به نام خاله سرا و علی یَه سراaliyasәrā ( علیسرا) شناخته می شود.
در زبا تالش ( لهجه اسالمی ) خال khāl به نوعی سرخس گفته می شود . همان گیاهی که در تالشی جنوبی به خَرف kharf معروف است و در لهجه ناجی (یکی دیگر از لهجه های زبان تالشی که در منطقه محل سکونت ایل ناnā( ناو) رایج است) به صورت آلāL تلفظ می شود.واژه سرا sәrāنیز همان واژه سَرا در فارسی است که به معنای منزل و صحن وخانه و … کاربرد دارد.پس نامواژه خاله سرا یعنی سرایی( منطقه ای که ) که در آن جا گیاه خال زیاد می روید. البته در همه جای تالش خال به اندازه کافی می روید ؛ اما این که چرا این جا به خاله سرا معروف شده حتماً در گذشته ها دلایل دیگری هم داشته است. وشاید روزگاری در آن جا خال بیش از حد تصور می روییده است!
جمعیت :
بر اساس سرشماری بخشداری اسالم در سال ۱۳۸۲ دهستان خاله سرا دارای ۱۸۷۹خانوار و ۹۷۲۴ نفر جمعیت است.
روستاهای تابعه :
دهستان خاله سرا دارای ۱۶ روستای به عنوان روستاهای تابع خود است. این روستاها عبارتند از:
خاله سرا ۵۷ ( مرکز دهستان ) ـ پیرهرات ـ ویشَخسَه مَحله ـ لُمِرعُلیا ـ آهنگر محله ـ وزمَه بیجارـ سیاه عَلَم ـ علیسراـ میانده ـ لطئین ـ دیگه سرا ـ سیاه بیل ـ ملامحله ـ گتگسر ـ گیسوم ـ خاله سرا ۵۹
مختصری درباره روستاهای تابعه خاله سرا
خاله سرا۵۷(پینجاهَفت haft pinjā):
این آبادی به عنوان مرکز دهستان سالهاست که به ۵۷ ( به زبان تالشی پینجا هَفتhaft pinjā ) معروف است. علت نام گذاری این آبادی به نام ۵۷ به این دلیل است که چون در منطقه سه جا نام خاله سرا دارد ودو جای آن در کنار جاده تالش به انزلی قرار گرفته اند، نام آن دو مکان را با فاصله آن ها از بندر انزلی در نظر گرفته اند.که فاصله خاله سرا ۵۷ از بندر انزلی ۵۷ کیلومتر بود. دکتر مارسل بازن در کتاب خود با نام تالش منطقه ای قومی در شمال ایران به این مسئله اشاره کرده است و می نویسد رانندگان اتوبوس اردبیل به تهران چنان نامی را به آن جا داده اند.این آبادی بر اساس آمار ارائه شده بخشداری بخش اسالم دارای ۳۸۰ خانوار و ۲۵۰۰ نفر جمعیت است.
پیرهرات :
پیرهرات یکی از زیباترین روستاهای منطقه است. این آبادی نام خود را از نام زیارتگاهی که در آن جا وجود دارد گرفته است.این روستا و زیارتگاه آنجا در بین مردم به پیرَلات piralāt معروف است. pirāt هم نامی ست که خود اهالی بدانجا می گویند و این همان نام قبلی ست که این گونه خلاصه شده است.از زیبایی ها این روستا وجود یک اثر باستانی به صورت اتاقکی دایره ای شکل و با قطر حدود سه متر و ارتفاع حدود دو متر که سالهاست رو به ویرانی نهاده وبارها به وسیله دزدان آثار باستانی مورد تجائز و تخریب قرار گرفته وکسی نیست که فکری به حالش بکند. این اثر که به چلَّه خانَهčәllakhāna معروف است. این اثر متعلق به حدود هشتصد سال پیش است. در زیارتگاه این آبادی فردی به نام عبدالعزیز ابن عبدالغنی مدفون است. او اهل بخارا بود که ۲۲ سال در عراق و مصر به تحصیل علوم دینی مشغول بوده است. پس از پایان تحصیلات به قصد بازگشت به بخارا در اسالم ماندگار می شود . در محل حکومت حاکم منطقه که جهانگیر بوده است به زندگی وعبادت در بالای تپه مذکور می پردازد. او در سال ۷۰۰ ه.ق از دنیا رفت و در همان جا مدفون شد.( نگاه کنید به ویژه تالش ـ اردی بهشت ۱۳۷۲ ـ ضمیمه هفته نامه کادح ـ به کوشش علی عبدلی ـ مقاله پیر هرات ـ نوشته شهرام آزموده)سالها بعد یعنی حدود یک قرو اندی پیش نیز عارفی دیگر به نام عصام الدین معروف به حاج جان بابا که جد خاندان امینی وشیخ الاسلامی و مجیدی و … در اسالم است در آن جا دفن شد. از دیدنی های دیگر این روستا سنگ های منحصر به فرد تپه زیارتگاه پیر هرات است که سوسو می زنند. تپه زیارتگاه پیرهرات ۵۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. دیدن خاله سرا و دیگر روستاهای اسالم از آن جا زیبایی و لذت دیگری دارد که قابل وصف نیست. سَیجَلَه آولا sayjalaāvlā و جامبزرگ jāmbәzәrg ( جام بزرگ ) از دیگر زیارتگاه ها و اماکن مقدس روستاست. کافیرَه کاز kāfirakāz از دیگر دیدنی های روستاست که بنا به اعتقاد قدیمی های روستا صخره مذکور محل زندگی جمعی از کافران است که به خاطر نفرین شدن توسط اولیا ( عبدالعزیز بن عبدالغنی ) به سنگ تبدیل شده اند.بر اساس آمار بخشداری اسالم این روستا در سال ۱۳۸۲ دارای ۲۵۷ خانوار و ۱۳۲۲ نفر جمعیت بوده است.
دیگه سرا :
دییَه سرا diyasәrā که در نوشته های اداری و رسمی بدان دیگه سرا digesarāگفته می شود روزگاری یعنی تا سی چهل سال پیش مرکز اسالم بود. این آبادی که به سه بخش دَرخانَهdarkhāna ، یاهمان خانَه مَلَهkhānamala و ترکَه مَلَه ) tәrkamal ) ودییَه سراdiyasәrā تقسیم شده در گذشته ها دارای اهمیت خاصی بوده است.خوانین اسالم و خانواده های اشجعی اسالمی که بازماندگان حاکمان قدیمی اسالم اند در آن جا ساکن بودند.اما امروزه محل سکونت شان از رونق افتاده و دیگه سرا مثل همه روستاهای دیگر اسالم یک روستای معمولی ست. این روستا نیز بر اساس آمار بخشداری در سال ۱۳۸۲ دارای ۱۴۰ خانوار و ۷۴۵ نفر جمعیت است.
ویشَخسَه مَلَه:
این روستا که در ابتدای جاده پیر هرات قرار دارد دارای ۹۰ خانوار و ۳۷۲ نفر جمعیت است. ویشَه در زبان تالشی یعنی جنگل و ویشَه خس vishakhәs یعنی بیشه خواب. حال چرا نام این محل به محله بیشه خواب ها معروف و نام گذاری شده نمی دانم.
خاله سرا ۵۹ :
این روستا یکی از روستاهای منطقه است که در گذشته رواج خوبی داشته است ولی الان از وضع گذشته اش خبری نیست.این روستا هم که در کنار جاده تالش به انزلی قرار دارد دارای بازار چه کوچکی ست که چند دهنه مغازه دارد.گویا در گذشته ها در این بازارچه بانک صادرات شعبه ای داشته است. این روستا دارای ۱۲۰ خانوار و ۵۵۰ نفر جمعیت است.
وزمه بجار:
این روستا که نامش در منابع اداری و رسمی وزمَه بیجار نوشته می شود محل زندگی الله دهی ( الله ایج Allaij) ها است و به همین خاطر نامش را الله ده و الله ده محله و وزمَه بجار الله ده هم می گویند. در بین اهالی روستاهای منطقه به الله ایجَه مَلَهAllaijamala یعنی محله الله دهی ها معروف است.از آنجا که محل اصلی ساکنان این روستا در ییلاقات ییلاق الَّدیAlladi( الله ده) است به این نام شهرت یافته است. این روستا زادگاه و محل زندگی نویسنده این مطالب است.روستای وزمه بجار دارای ۱۳۰ خانوار و۷۶۰ نفر جمعیت است.این روستا خود دارای چند محله است که آرجَه مَلَهārәjamala( محله منسوب به آرجārәj که نام مردی بود که اکثر ساکنین این قسمت از محل فرزندان و نوادگان او هستند) ، کَفاینَه مَلَهkafāynamala( بالا محله) ، جیرنَه مَلَهjirnamala ( پایین محله)،یَوَرَمَلَه yavaramala (محله ای که در آن طرف رودخانه قرار دارد).مثل همه روستاها اهالی این محل با هم نسبت فامیلی دارند. بیش از نودوپنج درصد مردم سنی مذهب و بقبه شیعه مذهب هستند.این روستا دارای یک نانوایی ،یک باب خواربار فروشی و یک دکه چوبی فروش لوازم خواربار است. یک باب مدرسه ابتدایی پنج کلاسه است که دو سال پیش به بهره برداری رسیده است. مدرسه قبلی آن هم در سال ۱۳۶۰ به بهره برداری رسید که من در آن زمان کلاس چهارم را در آن خواندم و در واقع جزو اولین دانش آموزان آن مدرسه هستم.مدرسه قدیمی چهار کلاسه بود.ولی مدرسه جدید پنج پایه است.دارای خانه بهداشت ، لوله کشی آب از یک چاه عمیق واقع در روستا ، زمین فوتبال وراه آسفالته است.مردم به کار کشاورزی و دامداری مشغول هستند وبرخی نیز در کارخانه ها کارگری می کنند و عده ای به کارهای اداری و رانندگی و … مشغول هستند.
میانده :
این روستا از جمله روستاهای خاله سرا است که چند کیلومتری از بازار و در واقع مرکز دهستان فاصله دارد.دارای ۱۲۰ خانوار و ۶۵۰ نفر جمعیت استو یک باب مدرسه ابتدایی دارد.رودخانه خاله سرا از کنار آن می گذرد.
سیاه علم:
روستای معروفی ست که به خاطر وجود زیارتگاهش شهرت خاصی پیدا کرده است.مردم در روز عاشورا از کل منطقه اسالم به آن جا می آیند و در آن جا به عزاداری می پردازند.می گویند دارای علم منحصر به فردی است.این روستا دارای ۴۵ خانوار و ۱۴۰ نفر جمعیت است.
علی سرا :
از بازار چند کیلومتر فاصله دارد. بین اهالی به خالَه سرا( خاله سرا) هم شهرت دارد.دارای یک باب مدرسه ابتدایی است.۶۰ خانوار و ۲۸۵ نفر جمعیت این روستاست.
لَتَیین:
لَتَیین latayinیا لَتَه یینlatayinیا لَتَینlataynیا لَطَیینlatayinهمه نامهایی ست که به این روستا داده اند.دارای دومحله لتیین بالا و لتیین پایین است.دارای یک باب مدرسه ابتدایی است. ۸۰ خانوار و ۴۰۰ نفر جمعیت این روستا را تشکیل می دهند.
سیاهبیل:
سییا بیلsiyābil یا سیاهبیلsiyāhbil از روستاهای معروف خاله سرا و اسالم است. تعداد تحصیل کرده ها در این روستا بیش از سایر روستا هاست. اهالی این روستا به خاطر این که از خانواده های معروف منطقه اند به اَقَهaqa(آقا) معروف هستند.بسیاری از اهالی آن جا از نزدیکان خوانین و بزرگان و وابستگان به آنها بوده اند. ولی آن چه که سبب شهرت شان شده وابستگی سببی ونسبی شان به عارفی معروف است که نامش عصام الدین و معروف به حاجی جان بابا بوده است. این عارف بزرگ در قرن پیش می زیسته است و اینک در زیارتگاه پیرهرات مدفون است. مردم به زیارتش می روند وارادتی خاص به باز ماندگانش دارند.از او مسجدی در روستا باقی مانده است. خانواده های امینی از معروف ترین خانواده های این روستا هستند.این روستا دارای ۷۳ خانوار و ۲۲۷ نفر جمعیت است.خانه بهداشت چهار روستای لتیین و دیگه سرا و ملامحله و سیاهبیل در این روستا قرار دارد. دارای یک باب مدرسه ابتدایی ۵ کلاسه و یک باب مدرسه راهنمایی دخترانه است. مدرسه ابتدایی این روستا از جمله قدیمی ترین مدارس منطقه اسالم است. استاد شفیقی ( خدایش بیامرزد) معلمی را با تدریس در این روستا آغاز کرد.
ملامحله:
مَلّامَلَهmallamalaیا همان ملامحله از روستاهای کوچک منطقه است که در نزدیکی سیاهبیل قرار دارد.دارای ۳۱ خانوار و ۱۰۰ نفر جمعیت است.
گِتکَسَر :
گِتکَسَرGETKASAR یا گِتگَسَرGETGASAR در ساحل دریا قرار دارد .اهالی اش مهاجران گیلک زبانی از منطقه سنگاچین و آبکنار و… هستند. اکثر ساکنانش را گیلک ها تشکیل می دهند. اهالی آن جابه صیادی و کشاورزی مشغول هستند. طرح سالم سازی گیسوم در کنار این روستا قرار دارد و سبب رونق این روستا شده است. دارای ۱۳۰ خانوار و ۷۰۰ نفر جمعیت است.
گیسوم:
گیسوم که به تالشی گِسمGESәMنامیده می شود دارای ۶۵ خانوار و ۲۴۸ نفر جمعیت است. دارای دو محله کفاینه گسمKAFāYNAGESәM (گیسوم بالا( و جیرنه گسم JIRNAGESәM گیسوم پایین ) است.اهالی آن جا تالشانی مهاجر از خوشابر هستند.
آهنگر محله:
آسنَرَه مَلَهāSNARAMALA که آسدَرَه مَلَه هم تلفظ می شود لفظ تالشی آهنگر محله است. روستایی کوچک است که ساکنانش از کردهای خلخال هستند.دارای ۷۰ خانوار و ۳۰۰ نفر جمعیت است. مسجد جامع خاله سرا در آن قرار دارد و قبرستان تَبَه خونیTABAKHUNI نیز در خاک آن است.
لُمِر عُلیا:
این روستا در بین اهالی منطقه به لومِرَمَلَهlumeramala شهرت دارد. اهالی اش را نیز لومرج lumerlj می گویند. دارای ۸۸ خانوار و ۴۲۵ نفر جمعیت است. یک دبیرستان و یک مدرسه راهنمایی در آن جا ساخته شده است.
گروه های قومی :
در خاله سرا اکثر اهالی یعنی بیش از هشتاد درصد را تالش ها تشکیل می دهند. حدود هفت درصد ترک زبان ، حدود ده درصد را گیلک ها و سه درصد نیز کردهای خلخال تشکیل می دهند.عنبرانی ها ، تاتهای کجل و تالشان مهاجر از آستارا و لنکران و… نیز بخشی از مهاجران آن جا هستند که در جمع تالش ها محاسبه شده اند. ترک ها اغلب در روستای دیگه سرا و مرکز دهستان ساکن هستند.گیلک ها در روستاهای گتکسر و میانده و علیسرا ساکن هستند. همه ترک ها و کردها و گیلک ها تالشی می دانند.بسیاری از تالش ها نیز ترکی و گیلکی می دانند.
دین و مذهب:
اهالی منطقه همگی مسلمان و دارای دومذهب شیعه دوازده امامی و سنی شافعی هستند.به نظر می رسد تعداد سنی مذهب ها بیشتر از شیعیان باشند.
دیدنی ها:
این منطقه جاهای دیدنی بسیاری دارد .از جمله : ساحل زیبای دریاـ جاده ساحلی گیسوم که تونلی درختی ست ـ چشمه آب سرد تَبَه خونی ( که برای درمان تب از آن استفاده می شده است )ـ جاده ای قدیمی در وسط قبرستان تبه خونی که به جاده نادری معروف است ـ مسجد حاجی جان بابا ( دارای ستونی چوبی ست که گویی چوبی در وسطش قرار دارد) ـ زیارتگاه پیرهرات که در ارتفاع ۵۰ متری بر روی تپه ای قرار داردـ سنگ های منحصر به فرد تپه پیر هرات ـ جاده وزمه بجار به سیاهبیل ـ مناظر زیبای حاصل از وجود درختان چنار و انجیلی و … کنار جاده اصلی ـچله خانه در زیارتگاه پیرهرات که بیش از هفت قرن قدمت داردـ آثار یک مسجد قدیمی در قبرستان تبه خونی روستای درخانه دیگه سرا که آثار خانه های خوانین و حاکمان اسالم در آن ها باقی مانده است ـ و…
مشکلات و نیازها :
این منطقه با همه زیبایی هایش از نعمت گاز برخوردار نیست. گفته می شود در نظر دارند به عنوان شهر معرفی اش کنند ؛ ولی هنوز دارای امکانات ابتدایی موجود در شهر ها نیست. آب آشامیدنی سالم ندارد و مردم در بسیاری از روستاهایش از آب چشمه ها استفاده می کنند.گاز رسانی بزرگ ترین و اساسی ترین مشکل مردم منطقه است . چون مشکل سوخت زمستانی اهالی هنوز به صورت کامل رفع نشده است.فاقد پارک و هرگونه امکانات تفریحی ست. داروخانه ندارد. در حالی که مطب دو پزشک در آن جا دایر است. و مردم به خاطر نبود داروخانه مجبور هستند هزینه هایی بیشتری برای رفتن به شهر های دیگر حتی برای ابتدایی ترین داروها بپردازند.مدارس آن جا قدیمی و برخی ها کاملاً تخریبی هستند.مشکل دفع زباله ها هنوز هم مانند همه جای تالش لاینحل باقی مانده است.تلفن آن جا هنوز دیجیتالی نشده است. در حالی که چند سالی ست که می گویند امسال دیجیتالی می شود. گویا دستگاه های مخابرات آن جا آن قدر کهنه و قدیمی هستند که هنوز هم در روز هایی که رعد وبرق می خورد تلفن ها قطع می شود.وضع آسفالت جاده ها مناسب نیست.مرکز آن جا هنوز شباهتی به یک بازارچه که نشان دهنده مرکزیت یک دهستان باشد را در خود ندارد. و این نشان از این دارد که توجهی به آن جا از این نظر نشده است.و…
نکته پایانی این که هر آن چه در این متن خواندید ، بخشی از آن چه بود که می شود در مورد خاله سرا نوشت. که البته نوشتن همه آن ها از حوصله من و خواندن همه آن ها از حوصله شما خارج است. امید وارم از خواندن این مطالب لذت برده باشید.
شهرام آزموده
منبع : وبلاگ تالش شناسی
درود
اطلاعات مختصر و مفید بود.
سپاس