اعتیاد یکی از مسائل اجتماعی خانمان براندازیست که عوامل مختلفی در ابتلاء به آن نقش دارند .شناخت این عوامل وعدم وجود آنها جهت کاهش موارد ابتلاء به اعتیاد موثر است این عوامل عبارتند از :
– شخص مستعد
– عوامل محیطی وجغرافیایی ودسترسی به ماده اعتیادآور
– عوامل اقتصادی واجتماعی وفردی وخانوادگی
شخص مستعد:
فردی است که زمینه بیولوژیک (زیست‌شناختی) یا روان‌شناختی یا هر دو زمینه لازم برای اعتیاد را داشته باشد. عامل ژنتیک، مهمترین جزء از عوامل بیولوژیک (زیست‌شناختی) است. نقش این عامل در ابتلا به اعتیاد را بین ۴۰ تا ۶۰ درصد تخمین می‌زنند. در وابستگی به الکل، این نقش بارزتر و در اعتیاد به مواد مخدر و محرک کمی کمتر است. احتمال ابتلا به اعتیاد در دوقلوهای تک‌تخمکی حداقل ۵۰ درصد است و با ابتلای یک قل به اعتیاد، قل دوم به احتمال بالای ۵۰ درصد به نوعی از اعتیاد و نه لزوما همان نوع اعتیاد مبتلا خواهد شد. کودکان افراد الکلی، هشت برابر شانس ابتلا به اعتیاد بیشتری نسبت به فرزندان افراد غیرالکلی دارند. ممکن است فرزند فردی که در ۳۰ سالگی مصرف تریاک را شروع کرده است، از ۱۶ سالگی شروع به مصرف مواد سنگین‌تر مانند کراک و شیشه کند. وجود صفت نوطلبی بالا به علت کمبود گیرنده‌های دوپامینی در مسیر لذت مغز، شانس ابتلای فرد به نوعی از اعتیاد را افزایش می‌دهد. به علت کمبود این گیرنده در مسیر لذت مغز، این افراد مجبورند با مصرف مواد لذت‌بخش بیشتر، این کمبود را جبران کنند.که به این عامل‌پدیده تحمل (تولرانس) گویند که شخص مجبور به مصرف بیشتر و بیشتر ماده شده تا به لذت اولیه برسد و درنهایت به آن وابسته می‌شود.
لازم به ذکر است که ژن‌ها تعیین‌کننده نهایی نیستند و عوامل محیطی و در دسترس بودن ماده اعتیادآور و عوامل خوانوادگی و روان‌شناختی به‌خصوص مهارتهای سازگاری و کنار آمدن با استرس، در به وجود آمدن یا پیشگیری از اعتیاد حدود ۴۰ تا ۶۰ درصد نقش دارند
عوامل محیطی، جغرافیایی و در دسترس بودت مواد مخدر:
قرار گرفتن ایران در مجاورت بزرگ‌ترین کانون تولید مواد مخدر جهان به عنوان یکی از مهمترین تهدیدها در حوزه امنیت ملی مطرح بوده است و جنگ، مهاجرت، آوارگی و بی‌خانمانی‌های حاصل از جنگ‌های داخلی کشورهای همسایه به خصوص افغانستان، نیز این عوامل را تشدید کرده است.
بر اساس این گزارش قرار گرفتن در مسیر ترانزیت مواد مخدر و گسترش بستر و دامنه جغرافیایی مصرف مواد مخدر در کشور، ره آورد این همجواری است. از طرفی سیاست قدرت‌های استکباری نیز در شیوع و ترویج سوء مصرف مواد اعتیادآور در کنار نبود برخورد جدی با تولید مواد مخدر در منطقه و حمایت از افزایش تولید چند برابری این مواد در کانونهای تولید، مزید بر سایر علت‌ها، میزان و حجم این تهدیدها را چند برابر کرده و باعث تحمیل هزینه‌های هنگفتی به کشور در مقابل برخورد با این پدیده شوم شده است.
عوامل اقتصادی واجتماعی وفرهنگی وفردی وخانوادگی :
معضل‌های “اقتصادی” اعم از فقر و بیکاری در کنار کم‌توجهی به نیازهای جوانان، دانش‌آموزان و دانشجویان و نداشتن برنامه‌ریزی مناسب برای اوقات فراغت آنها از سوی دستگاه‌های متولی و خانوادهها، که بخشی از عوامل اجتماعی و فرهنگی گرایش افراد به خصوص جوانان به اعتیاد و سوء مصرف مواد مخدر است،در ابتلا به مواد مخدر افراد نقش دارند
از مهمترین عوامل اجتماعی دیگری که در اعتیاد نقش دارد، می‌توان به مهاجرت از روستا به شهر و قرار گرفتن در محیطی جدید به خصوص نقاط آلوده شهرها اشاره کرد، چرا که این مسئله منجر به دسترسی آسان افراد به مواد مخدر می‌شود.
ناتوانی در “نه” گفتن به سایر افراد و شکست‌های روحی و عاطفی از عوامل فردی اعتیاد است .
در بین عوامل گرایش فرد به مواد اعتیاد آور، علت‌های فردی یکی دیگر از عوامل موثر در گرایش فرد به سمت اعتیاد است. از مهمترین این عوامل می‌توان به شکست‌های روحی و عاطفی، انواع اختلال‌های شخصیتی و بیماری‌های روانی، ناتوانی در نه گفتن به سایر افراد، غرور کاذب یا خود کم بینی و لجبازی، کنجکاوی و کسب لذت‌های غیر معقول، مطرود بودن شخصیت معتاد اشاره کرد.
عوامل خانوادگی بعد از علت‌های فردی بیشترین علت در گرایش افراد به اعتیاد است. خانواده به عنوان اولین محیطی که فرد در آن به هویت خود پی می‌برد و نقش‌های متفاوتی را در آن کسب میکند، بیشترین سهم در گرایش افراد به اعتیاد را به خود اختصاص می‌هد.
بر این اساس، مهمترین نمونه‌های خانوادگی موثر در گرایش فرد به اعتیاد را می‌توان خانواده از هم گسیخته جستجو کرد، چرا که اگر خانواده انسجام کافی نداشته باشد و جایگاه افراد متناسب با شخصیت و وظایف‌شان مشخص نباشد، اغلب، آسیب‌های جبران ناپذیری بر پیکر خانواده وارد میکند که اعتیاد یکی از ثمرات آن است.
گفتنی است، مهمترین عوامل از هم گسیختگی خانوادهها، غیبت طولانی پدر و مادر، مرگ یکی از اعضای خانواده، متارکه پدر و مادر، مشاجره و دعواهای خانوادگی، خانواده سخت‌گیر، از دیگر علت‌های خانوادگی گرایش افرد به اعتیاد است، سخت‌گیری بیش از حد در خانوادهها و بروز رفتارهای وسواسی در جنبه‌های مختلف زندگی از سوی والدین ،داشتن تضادهای فکری میان پدر و مادر و فرزندان، عدم توجه والدین به خواسته‌های منطقی و صحیح فرزندان، تحقیر فرزندان، پرخاشگری و تندخویی بی‌مورد والدین نسبت به فرزندان نیز به اعتیاد جوانان ختم می‌شود.
سهل‌گیری یا آسان‌گیری بیش از حد در خانوادهها نیز یکی از دیگر ازعوامل خانوادگی اعتیاد به شمار می‌آید که سبب گرایش فرد به سوء مصرف مواد مخدر می‌شود. از مهمترین عواملی که باعث آسان‌گیری خانوادهها نسبت به فرزندان می‌شود، مشغله پدر یا مادر یا یکی از آن دو، وجود ضعف‌های شخصیتی در والدین، عدم نظارت والدین بر دوستان و معاشرین فرزندان، نداشتن آگاهی والدین از رفتارهای پرخطر و منجر به اعتیاد است.
توصیه های پیشگیرانه به والدین در مورد اعتیاد :
* اطلاعات کافی درباره مواد اعتیاد آور (علل و عوامل موثر در مصرف مواد، خطرات، عوارض و علائم آن) کسب کنید.
* مهارتهای تربیتی خود را افزایش دهید.
* فضایی ایجاد کنید که فرزندانتان در آن احساس آرامش کنند.
* شرایطی ایجاد کنید که فرزندتان شما را محرم اسرار خود بدانند.
* عقاید خود را به زور به آنها تحمیل نکنید.
* به نحوه خرج کردن پول توسط فرزندانتان اهمیت بدهید.
* سعی کنید حتی آهنگ صدایتان ملایم و دوستانه باشد.
* آنان را بیش از اندازه و به طور اغراق آمیز از مواد مخدر و اعتیاد نترسانید.
* موانع را بردارید. به فرزندانتان انگیزه داده و از آنها حمایت کنید.
* الگوی مناسبی برای فرزندان خود باشید و هرگز برخلاف گفته خود عمل نکنید.
* مواضع خود را برابر سیگار، موادمخدر و الکل مشخص کرده، صریحاً آن را به زبان بیاورید.
* به صحبت های فرزندانتان خوب گوش کنید. با لبخند، تکان دادن سر و استفاده از جملات مثبت نظیر «چقدر جالب»، «من این را نمی دانستم» و… آنها را به گفتن بیشتر تشویق کنید.
* از فرزندانتان انتظار نداشته باشید آرزوهای برآورد نشده شما را تحقق بخشند.
* با تقویت قدرت اعتماد به نفس، تصمیم گیری و از بین بردن افسردگی و کم رویی فرزندان، آنها را در برابر شرایط آسیب زا و گرایش به سمت مواد مخدر مقاوم سازید.
* راه مقاومت و پایداری در برابر فشار همسالان را در خصوص مصرف موادمخدر به فرزندانتان بیاموزید تا از «نه» گفتن به آنها نهراسند.
* نظم و قانون مناسب و سازنده مشخصی در خانواده برقرار سازید و برای سرپیچی از آن تنبیهات مناسبی در نظر بگیرید و قاطعانه آن را به مرحله اجرا درآورید.
* وقت بیشتری را با فرزندانتان صرف کنید. با آنان به رستوران، پارک، کوه، سینما و… بروید. به اتفاق آنان به موسیقی گوش دهید و از همه مهم تر به آنان ابراز عشق کنید و بگویید که دوستشان دارید.
* سعی کنید در ساعات غذا خوردن همه اعضای خانواده را دور هم جمع کنید.
* فرزندان خود را قبل از رسیدن به سنین بحرانی نسبت به مضرات و عواقب ویرانگر مصرف موادمخدر آگاه سازید.
* از چگونگی دوستیابی و معاشرت فرزندان خود با دیگران آگاه باشید. با والدین دوستانشان ارتباط برقرار کنید. در صورتی که به منزل دوستشان رفتند حتماً از حضور والدین ایشان در منزل مطمئن شوید و به حضور سایر اعضای خانواده اکتفا نکنید.
* برای اوقات فراغت آنان برنامه ریزی کنید. همواره آنان را به مطالعه، “ورزش” و تفریحات سالم ترغیب کنید و زمینه این امور را برایشان فراهم کنید.
* از قبل، خود را برای پاسخگویی به سوالات کنجکاوانه فرزندانتان آماده کنید. ممکن است روزی از شما بپرسند که آیا تاکنون مواد مخدر مصرف کرده اید؟ این فرصت خوبی است که علت عدم مصرف خود را به زبان سال های جوانی به آنها منتقل کنید، یا اگر احیاناً قبلاً مصرف کرده اید علت گرایش خود به مواد مخدر و سپس کنار گذاشتن آن را به ایشان بگویید و اینکه حالا چرا می خواهید ایشان اشتباه شما را تکرار نکنند. به یاد داشته باشید که نباید مسائل را بیش از اندازه تشریح کنید مبادا کنجکاوی آنها برانگیخته شود.
* بهتر است پیش از آنکه فرزندان نسبت به موضوعاتی نظیر مواد مخدر , رابطه با جنس مخالف و … حساس و کنجکاو شوند درباره این موضوعات با آنها صحبت و گفت و گو کنید . زیرا وقتی فرزند ما نسبت به پدیده ای حساس و کنجکاو شد یا کششی نسبت به آن پیدا کرد دیگر منتظر ما نخواهد ماند.
.
ارسالی از : فاطمه پورقلی کارشناس ارشد روانشناسی
