مقدمه :
بابررسی های زمین شناسی حدود ۱۵۰۰۰سال پیش جزیره ای از سطح آب دریای کاسپین (خزر)سر برآورد که بعدها به نام انزلی نامیده شد وبه عنوان مهمترین بندر سواحل جنوبی دریای کاسپین وایران معروف گردید. کتاب های تاریخی نام انزلی را از ۵۴۰سال پیش به ثبت رسانده اند.
این جزیره براثر فعل وانفعالات جوی وسایر عوامل طبیعی از دوقسمت انزلی وغازیان شکل گرفت وکانالی بین این دوقسمت ایجاد گردید،آب چهار رودخانه ازشرق(سوسرروگا ،پیربازار روگا ،راست خانه روگا ونهنگ روگا)ویک رودخانه ازغرب (شنبه بازار روگا) از طریق به دریا وارد میگردد.
بندر انزلی در منطقه ای جلگه ای وساحلی در طول جغرافیایی۴۹ درجه و۲۸دقیقه وعرض جغزافیایی ۳۷درجه و۲۸ دقیقه واقع شده است وارتفاع آن از سطح دریا منهای ۲۶متر می باشد.
این شهر ازدوجهت دارای اهمیت است یکی اینکه مهمترین بندر تجاری ایران در ساحل دریای خزر به شمار می آید ودیگراینکه باتوجه به قرار گرفتن در ساحل ماسه ای این دریا از موقعیت مناسبی برای جذب گردشگران به منظور تفریح واستراحت برخوردار است.
آنچه مسلم است انزلی ازنظر تاریخی قدمت زیادی ندارد ودر چندین کتاب تاریخی نام انزلی در ۵۴۰ سال پیش ثبت شده است درحالیه بیش از ۷۰۰سال سابقه دارد.
بندر انزلی به علت موقعیت خاص جغرافیایی بهترین پناهگاه ولنگرگاه برای کشتی های تجاری ونزدیک ترین و امن ترین راه بین ایران واروپا از طریق روسیه در مسیر تجارت ومحلی برای تخلیه وبارگیری کالاهای تجارتی وعبور مسافرین گردید.
جاذبه های جهانگردی فراوانند وتقریبا جایی نیست که برای مسافر خالی از لطف و جذابیت نباشدکه می توان از آن جمله به جاذبه های طبیعی ,یادمانی وتاریخی, زیارتی ،اقتصادی و جاذبه های فرهنگی وسنتی اشاره کرد.
بسیاری از بناهای تاریخی در گیلان به سبب شرایط اقلیمی مرطوب واستفاده از مصالح ساختمانی کم ،قدمت زیادی ندارند حتی بناهایی که از مصالح بادوام مانند آجر وسنگ ساخته شده اند در گذر زمان به علت رویش انواع گیاهان ودرختان در لابه لای ملاط آنها و نفوذ ریشه این گیاهان در میان مصالح ساختمانی به تدریج فرسوده شده وازبین می رود. با تمام بی مهری طبیعت نسبت به مظاهر هنری وفرهنگی و تاریخی گیلان هنوزآثارقابل توجهی از دوران مختلف تاریخی در گیلان برجامانده است؛ ازآن جمله می توان به کاخ میان پشته انزلی اشاره کرد.
کاخ موزه میان پشته از نظر شهروندان شهرستان بندر انزلی شناخته وتوسط خانواده ها وجوانان ودانش آموزان وفرهنگیان مورد بازدید قرار میگیرد.
سالیانه این موزه پذیرای حدود پنج هزار گردشگربوده که باتوجه به ۲میلیون مسافری که وارد این شهر میشوند رقم بسیارناچیزی است.
دیدار کنندگان از این موزه هیچ گاه ظرافت ،زیبایی وهنر به کارگرفته شده درساخت بنا وهمچنین آثار حفظ شده ودرس های مانده از تاریخ سلاح های به نمایش درآمده در آن را از یاد نخواهند برد.
پیشینه تحقیق :
خداوند بزرگ وتوانا تابلویی زیبا،زیباتر از هرچه در پهنه جهان است ،درقسمتی از گیلان سرسبزوسرافراز به نام «انزلی» ترسیم کرده است.
خداوند به انزلی دریا ورودخانه های پرآب وتالابی که از لحاظ وسعت وزیبایی در دنیا بی نظیر است عنایت فرمود تا همه مخلوقاتش از نعمت های فراوان،دریا وتالاب (مرداب) وهوای پاک وسالم ومملو از ید آن به نحو احسن بهره مند شوند.
در قسمتی از این تابلوی زیبا عمارت سپید زیبایی است به نام «موزه نظامی» که در میان انبوهی از درختان نارنج وکاج خودنمایی میکند.
این کاخ با توجه به موقعیت جغرافیایی کنونی و معماری های انجام یافته بر روی آن جایگاهی ارزنده در پیشینه تاریخی انزلی دارد .
این کاخ گنجینه ای ارزشمند ازابزارآلات نظامی در کنار طبیعت زیبا ومعماری منحصر به فرد باتوجه به قرار گرفتن در آن زمان ودرواقع مجموعه تلفیقی از زیبایی های ظریف و زمخت است.
ولی متاسفانه تاکنون توجه چندانی به این کاخ موزه که مجموعه ای یادگار ازتاریخ بندر انزلی است نشده است .
باتوجه به مقاله خانم سپیده زهره غلامی فوق لیسانس جغرافیا (برنامه ریزی توریسم ) وهمچنین با نگاهی به آثار عزیز طویلی که در مدت نزدیک به ۲۳ سال ۵۳کتاب ازجمله تاریخ جامع بندرانزلی را در ۹جلد و۱۶۰۰۰صفحه به نگارش درآورده میتوان به توانایی های این کاخ برای جذب توریسم و آگاهی مردم محلی از قدمت این کاخ و همچنین گوشه ای از قدمت انزلی پی برد گذشته از اینکه این مجموعه چه یادگار ارزشمندی از ابزارآلات و ادوات نظامی از دوران صفویه تاکنون در اختیار ما نهاده است.
سالیانه حدود پنج هزار گردشگر از این موزه دیدن میکنند که باتوجه به ۲میلیون مسافری که وارد این شهر میشوند رقم بسیار ناچیزی است این واقعیت نشان دهنده عدم اطلاع وآگاهی گردشگران از این بنا بوده ،که احتمالا بخاطر تبلیغ لازم و کافی از بناست واین نیازمند بررسی های دلسوزانه برای این بناست

بیان مساله:
معرفی منطقه جغرافیایی:
این کاخ در شهرستان بندر انزلی با موقعیت جغرافیایی مذکور و واقع شده که از شمال به دریای خزر واز جنوب به تالاب بندر انزلی منتهی میشود .
این کاخ در جوار مهمترین بندر شمالی ایران ودر حد فاصل شبه جزیره غازیان وانزلی قرار دارد .
این کاخ در سمت شرقی محل ساختمان کاخ سوخته “خوشتاریا” بنا گردیده است، همجواری این کاخ در کنار دریا زمینه جذب گردشگران را به قایق سواری یا اتوبوس دریایی رافراهم میکند.
سه محور ارتباطی از شمال ،جنوب وشرق با راه های آسفالته درجه یک موقعیت دسترسی به گیلان وشهرستان بندر انزلی واین کاخ موزه را از استان های مجاور به نحو مطلوبی فراهم می سازندواین خود یکی از عوامل مهم واساسی برای جذب مسافران به شمار می آید.

موقعیت جغرافیایی کاخ:
این کاخ موزه میان دوپل غازیان وانزلی در جوار خیابان اصلی ودر کنار اسکله قرار دارد؛ از جنوب در میان درختان نارنج وسرو واز شمال به کرانه آبی نظارت دارد ؛کاخ را طوری ساخته اند که بروسط دوموج شکن ها نظاره دارد.
این کاخ مانند یک شبه جزیره در آغوش بزرگترین دریاچه جهان از یک سو وبزرگترین تالاب از سوی دیگر قرار گرفته که با کمک این دو پتانسیل بی نظیرجذب گردشگر کاخ می تواند افزایش یابد.
محوطه وسیع زمین کاخ دارای چهار خیابان است که کاخ در تقاطع آن قرار دارد.دروازه بزرگ در جنوب وبه سمت سربازخانه میان پشته ودروازه دیگری در نزدیکی ابتدای پل غازیان ودروازه دیگر آن در انتهای خیابان غربی وبه میان پشته ومحوطه کاخ وپل قرار داشته که هر سه دروازه انتهای سه خیابان بوده است .
خیابان شمالی کوتاه وعریض تر ودارای باغچه است که به پلکانی مشرف به کانال انزلی متصل بوده وکرجی های سلطنتی در آنجا پهلو می گرفتند.
کاخ دارای یک در بزرگ از سمت شمال است که پس از یک راهروی پهن سرسرای کاخ نمایان می شودوپلکان پهنی را در بردارد
درهنگام ورود به کاخ دوگوی بزرگ سیاه ولنگر در دوسوی در به چشم می خورد.
زمین کلی کاخ ۱۰۲۶۶۶ مترمربع وزیر بنای دوطبقه۱۱۶۸متر مربع می باشد.باتوجه به اینکه طبقه همکف از قسمت بیرونی تاحدود یک متر از سطح زمین قرار داشته ودارای یک شیب ملایم ،جهت نماو استحکام است،زیر بنای آن چند متر مربع بیشتر است.
اگر طول وعرض تقریبی را۲۱×۲۸ متر در نظر بگیریم طبقه پایینی۵۸۸ متر وطبقه فوقانی ۵۸۰ متر مربع ازکل وارتفاع از کف زمین ۱۴ متر میباشد.
در اوایل سال ۱۳۶۳ مقدار ۲۲۵۰۰متر مربع از کل زمین کاخ در سمت جنوب شرقی به منظور احداث مسجد امیرالمومنین وایجاد مجتمع علوم دینی وبرگزاری نماز جمعه ، جداو محصور گردید.

معرفی بنا از لحاظ تاریخی:

موزه نظامی یا کاخ میان پشته ،که تاریخ ساخت آن به دوره رضاخان باز می گردد، از بناهای تاریخی بسیار زیبای شهر بندر انزلی است .کار ساخت کاخ در سال ۱۳۰۸ به دستور رضاخان وبه دست مهندسان ایرانی آغاز شد وبین سال های ۱۳۱۳-۱۳۱۴ پایان یافت.البته قبل از احداث آن در جای فعلی ، کاخ بسیار زیبا و با شکوه «خوشتاریا» قرار داشت.
خوشتاریا یک تاجر روسی بود که با ایران قرارداد چوب جنگل تالش را بسته بود ویک کارخانه چوب بری هم در میان پشته بندر انزلی احداث نمود.
این قصردو طبقه باشکوه و زیبا که از چوب نراد ساخته شده بود، بااستفاده از برق کارخانه چوب بری قصر،شب ها غرق درنور می گردید.اولین باری که رضا خان به انزلی آمددر این ساختمان بسر برد وزیبایی این کاخ را تمجید کرد.خوشتاریا نیز پیشکش گفت ورضاخان نیز ساختمان را به مالکیت دولت در آورد و در ازای آن ساختمانی بزرگ در خیابان بهارستان تهران به خوشتاریا اهدا کرد .
در یکی از شب های زمستان ،این کاخ زیبا به آتش کشیده می شود. گفته شده درآن شب یکی از مقامات دولتی وارد کاخ شده وچون هوا برفی وبه شدت سوزناک بود دستور روشن کردن آتش در داخل ساختمان را میدهد . تذکر مرحوم سلام الله مسئول ساختمان،درباره خطر روشن کردن آتش در داخل ساختمان هم راه به جایی نمی برد، و ناچار آتش به ساختمانی که تماما با چوب نراد ساخته شده بود افتاده و با سرعت به همه جا راه یافته وکلیه قسمت های آن را فرا می گیرد.
پس از آتش گرفتن این ساختمان ،رضاشاه به اداره بندر دستور داد که بجای کاخ سوخته ساختمان فعلی کاخ سلطنتی ساخته شود. ساخت این کاخ از سال ۱۳۰۸ شمسی آغاز وپس از دوسال در سال ۱۳۱۰ به پایان رسید.
روایاتی در رابطه با مدت اقامت رضاخان در این کاخ وجود دارد که در یکی گفته می شود که رضاخان فقط دوروز در این کاخ اقامت داشته است ودر روایت دیگر آمده که وی فقط دو ساعت به این مکان پا نهاده است، ولی آنچه که مسلم است این کاخ به منزله استراحتگاهی با شکوه برای رضا خان درآمده است.
معرفی بنا از نظر معماری باستان شناسی:
بدنه ساختمان موزه دوجداره و از بلوک سیمانی ساخته شده وبین دو جدار ۱۰سانتی متر فاصل نهاده اند .در اتاق ها و در قسمت های بیرنی هواکش هایی با تورهای فلزی تعبیه شده است تا ساختمان از رطوبت محفوظ بماند
کاخ طوری ساخته شده است که درست بر وسط دو موج شکن نظاره دارد. پس از یک راهروی پهن سرسرای کاخ نمایان می شود وبا دوردیف پلکان وسیع ومتقارن از دوسو به طبقه بالا منتهی می گرد.در میان این دوردیف پله ،پنجره چوبی دلبازی با طرحی از یک خورشید کامل خود نمایی میکند .
این کاخ دارای یک سرسرای وسیع ، ۱۱ اتاق و یک سالن پذیرایی با چهار سرویس حمام ودستشویی است.سقف همه اتاق ها از بتون آرمه بوده وروی آن به شکل زیبا وهنرمندانه ای گچ بری و زوایای سقف با تعدادی مجسمه های گچی کوچک ازجمله مجسمه کوروش کبیر، داریوش کبیر، رضاشاه، فرح پهلوی و همچنین پدر رضاشاه تزیین شده است.
ازجمله کار های هنری این ساختمان پله ای بنا نهاده بر روی یک ستون است که طبقات را به هم وصل می کند،به طوری که اگر شخصی زیر شیروانی ساختمان باشد، می تواند کف زیرین را ببیند.در همه اتاق ها ی کاخ شومینه دیواری تعبیه شده وپنجره های بزرگ و دلباز پذیرای نور خورشید هستند و این امکان را برای دیدار کنندگان مهیا می کند زوایای مختلف باغ موج شکن را ببینند.
بنای کاخ متاثر از معماری گذشته اروپا ودر تقابل با معماری گیلان شکل گرفته است. از این رو بنای موزه به لحاظ معماری خود یکی از بناهای تاریخی گیلان محسوب می شود.
پیشینه کاخ وبازسازی هایی که روی آن انجام گرفته است:
کاخ میان پشته از ابتدا در سال ۱۳۰۸به دستور رضاشاه وبه وسیله اداره بندر ساخته واداره می شد، بعد ها به استانداری گیلان واز نیمه دوم سال ۱۳۳۲ به نیروی دریایی وپس از مدت کوتاهی توسط بیوتات سلطنتی اداره شدودر سال ۱۳۴۸ مجددا به نیروی دریایی واگذار گردید .
این کاخ پس از انقلاب اسلامی چند سالی بلااستفاده ماند، گفته میشود فرح پهلوی در سال ۱۳۵۷ دستور تبدیل این کاخ به موزه ملی را صادر کرد .
هم اکنون ۸۰% این کاخ زیر نظر فرماندهی نیروی دریای وتنها۲۰% این کاخ تحت حمایت سازمان میراث فرهنگی قرار دارد.
ازسال ۱۳۶۷ شمسی پس از تعمیرات اساسی وتعویض حلب های شیروانی ساختمان کاخ به موزه نیروی دریایی تبدیل شد.گفتنی است همچنین این کاخ به انواع سلاح از زمان صفویه تاکنون واشیا قدیمی وماکت ومدل های انواع ناو جنگی آراسته گردید ،همچنین این موزه زیر نظر سازمان میراث فرهنگی به دستور فرماندهی نیروی دریایی در سال ۱۳۸۰-۱۳۸۱ مورد مرمت قرار گرفت؛ برف سنگین زمستان ۱۳۸۶ شهرستان بندر انزلی آسیب های جدی به کاخ وارد ساخت.پس از آن بنا وشیروانی و نیز درخت های نارنج و کاج که آسیب دیده بودند مورد مرمت قرار گرفتند.
از جمله هنرمندانی که در طراحی این کاخ موزه نقش عمده داشتند:
گچبری های این بنا را که از زیباترین کارهای هنری است استاد محمود همدانی و پدرش انجام داده اندوکار نجاری آن رانیز استاد مینویی واستاد باقر قزوینی عهده دار شدند.
ابزار زنی درها وخنچه های کارشده روی آنها ونیز پله های معروف این بنا که بسیار ماهرانه وبدون به کاربردن پایه ها وستون ساخته شده یادگار دستان توانمند حاج سلیمان شاروقی است.
بنای این عمارت را نیز مهندس مظلومیان ساخته است .به نظر کارشناسان هزینه ساخت این بنا در آن زمان ۷۵۰۰۰ ریال بوده است.

محقق: مهین مرزی دانشجوی رشته مدیریت جهانگردی
منبع: guilanview.blogfa.com
گردآورنده: سایت کرکان بندرانزلی