به دنیا آوردن بچه، زایش و مراحل مختلف رشد او در اکثر فرهنگ ها به خصوص در جوامع سنتی و روستایی از چنان اهمیت و جایگاهی برخوردار است که بی شک، مراسم و اعتقادات گسترده ای در پی دارد و در هر منطقه ای آیین ها و آداب و رسوم متنوعی در خصوص این دوران گذار وجود دارد که همگی در مطالعات فولکلور[۱] حائز اهمیت است و از طرفی “در تمامی جوامع برای عبور از یک مرحله به مرحله ای دیگر از حیات زیستی و اجتماعی آداب و شایست و ناشایست هایی وجود دارد که انجام و عدم انجام آنها به موقعیت های زمانی و مکانی و فرهنگ و تلقی جمعی فرد مربوط است.” [۲]
مراسم دندان فشان از سنتهای ملی ایرانی است که در استان گیلان و مناطق مختلف آن نیز اجرا می شود و از جمله آیینها و مراسمی است که در طول زندگی یک فرد انجام می شود و محور انجام آن، فرد انسان است. از آنجا که این استان از فرهنگ و تمدن بسیار کهن و اصیل برخوردار است، مراسم های باستانی و باشکوهی در این دیار به اجرا گذاشته می شود. مرحله عبور در مناسک گذر و یا مراسم آیینی مربوط به تغییر موقعیت فرد از یک گروه معمولاً با شور و هیجان اجتماعی و نمادهای آیینی همراه است که آن را از روند عادی زندگی فرد متمایز می کند.
مراسم دندان فشان که در اصطلاح محلی گیلان به آن “گاز فروشان” [۳] گویند یک مشت از خروار “مناسک گذری”[۴] است که در گیلان زمین؛ این دیار کهن اجرا می شود و یکی از مؤثرترین راههای آشناسازی رسمی یک فرد، با یک نقش تازه و مشارکت در مناسک گذر است. [۵]
همان طور که در “میان اقوام و قبایل مختلف هر انتقالی از یک رده یه رده ای دیگر با برگزاری ضیافت مراسماتی جشن گرفته می شود” [۶] استان گیلان نیز از این قاعده مستثنی نیست و در مقاله فوق به طور مختصر به شرح آن، عبور کودک از این مرحله ی زندگی، نمادهای آیینی خاص مراسم، رقم زدن آینده ی شغلی کودک و دیگر عناصر مراسم پرداخته می شود. ساختار عمده و اصلی این مطالعه به روش میدانی، و با استفاده از تکنیک های مشاهده مشارکت آمیز، مصاحبه، عکسبرداری و غیره صورت گرفته و به صورت محدود نیز از روش کتابخانه ای (اسنادی) استفاده شده است.
شرحی از این منسک در گیلان زمین
“در هیچ جامعه ای رفتار مناسک آمیز تصادفی رخ نمی دهد، بلکه این رفتار خصلتی سازمان یافته و ساختار گرفته دارد” [۷] در مناطق مختلف گیلان نیز، هنگامی که دندان کودک به اصطلاح نیش زد، به پاس این نعمت و به شادباش، مهمانی و جشنی برگزار کرده و بدین طریق، خبر خوش دندان در آوردن نوزادشان را اعلام می کنند.
دندان در آوردن در همه کودکان در زمان یکسانی رخ نمی دهد؛ در نتیجه، زمان مراسم مصادف است با درآوردن اولین دندان.
مردم این دیار معتقدند که اجرا و برگزاری این مراسم باعث می شود تا دندانهای بچه راحت و سبک رشدکند.
در این مهمانی دانه هایی مانند برنج، گندم، نخود، لوبیا، عدس بو داده شده و به شادباش، والدین و دیگر بستگان به نوبت هرکدام مشتی بر سرکودک می پاشند و عکس یادگاری می گیرند و در پایان، حاضرین که دندانهای آنها خوب رشد کرده، از دانه های خوراکی نوش جان می کنند.
علاوه بر آن، در برخی مناطق مختلف گیلان رسم است که، از دانه های مختلف آشی می پزند و برای کودک و مهمان ها سرو می کنند.
یک رسم جالب در گیلان که آن را از نقاط دیگر متمایز می کند و از عناصر دیگر این مراسم، سفره ای است که در پیرامون کودک پهن کرده و در آن اشیاهای مختلف که هر کدام نماد یک شغل خاص در جامعه است را با مهارت خاص می چینند از جمله اشیای موجود در سفره ی زندگیِ شغلیِ کودک : قیچی، سوزن، خودکار، دفتر، آینه و غیره است؛ که در پایان مراسم، کودک هدایت و ترغیب می شود که یکی از اشیاء چیده شده در سفره را بردارد و با این عملِ کودک، شغل او در آینده رقم زده شده و والدین کودک با چنین مراسم نمادینی، به نگرانیشان در مورد آینده ی شغلی فرزند خود، جامه ی عمل می پوشانند. در مراسم نیز مدعوین برای نوزاد هدیه ای ضمن آرزوی سلامتی و رشد راحت دندان بچه به عنوان چشم روشنی و شرکت در شادی در بسته بندی های رنگارنگ می آوردند و دعوت کننده از مدعوین به صرف شربت، شیرینی، برنج و دانه های سرخ شده پذیرایی می نماید و در پایانِ مراسم، بسته های کوچک از برنج و غیره تهیه می کند و به عنوان شیرینی دندان در آوردن کودکش بین اقوام، آشنایان و همسایگان تقسیم می کند.
نقش والدین کودک در این مراسم بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا، آنها بودند که در روزهای سخت قبل از دندان در آوردن، کودک را همراهی کرده و هم اینک کودکشان را هدایت کرده و آموزش می دهند که به تدریج آداب غذا خوردن را فرا گیرد و او را با دنیای خوراکی ها آشنا کرده و در خلال مراسم، به شادباش، مشتی از برنج سرخ شده را بر سر کودک خود می ریزند.
تحلیل مراسم و ساز و کار حاکم بر آن
سازوکارهایی بر مراسم نمادین گاز فروشان حاکم است؛ یک نوع از مناسک گذر که در آن کودک خود را برای از سرگرفتن مرحله ی جدیدی در زندگی آماده می کند. با اجرای این سور و جشن، کودک در یک مرحله ی گذار است و با برپایی مراسم از زندگی بدون دندان و غذاهایی که منبع آن مادر بود جدا شده و برخلاف قبل، منبع تغذیه در دنیای بیرون است و نه از وجود مادر! و به تدریج خود را برای چشیدن انواع مزه ها و غذاها آماده می کند و بدین شکل دنیای جدیدی پیش روی کودک است و اولین خوردنی از غذای بومی استان و بارزترین آن یعنی برنجِ سفتِ سرخ شده، بر سرش ریخته می شود و نوید خوردن بهترین خوراکی از دید یک گیلانی به او داده می شود [۸] برای بسیاری از کودکان و والدین آنها، در آوردن اولین دندان بامزه و جالب نخواهد بود و ممکن است خیلی طول بکشد یا سخت باشد. نشانه های اولیه مانند: خروج بیش از حد آب دهان کودک یا کمی درد، یک تا دو ماه زودتر از واقعه اصلی اتفاق می افتد و بنابراین جا دارد بعد از تحمل این سختی ها جشن مفصلی ترتیب داده شود و برپایی جشن های این چنینی خود مرحمی است بر زخم؛ چون قبل از آن کودک ناچار به تحمل دردها و حالت های ناگواری از جمله: لثه های متورم،گاز گرفتن مکرر لثه، تب و اسهال و غیره بود و حال که از این دردها رهایی یافته بستگان و نزدیگان دعوت می شوند تا همه با هم جشن بگیرند.
این منسک همانند مناسک گذار دیگر، جدایی از گذشته مهمترین بخش تکامل و تحول است. انواع غذاها مقرر می شود تا کودک به کامل ترین شکل ممکن، از گذشته خود جدا شود. بنابراین دندان فشان موفق، دندان فشانی است که در آن نفی گذشته به خوبی انجام گرفته باشد. این روز در تقویم زندگی پدر و مادر و همچنین خود کودک با دیدن یادگاری های بر جامانده از مراسم از جمله روزهای به یادماندنی است. تقویت عاطفه ی جمعی، انسجام اجتماعی و تقویت حس همبستگی از کارکردهای مناسک گذر است[۹] که با نمونه فوق به خوبی مشخص شد. والدین با دعوت بستگان و نزدیکان کودک همگی را در این شادی سهیم می کنند و بدین طریق کودک با این منسک آماده می شود برای شروع فصل تازه ای از زندگیش.
استثنایی در این منسک
دندانها یکی پس از دیگری در می آیند: دندانهای جلو در پایین پیش از بقیه، سپس دندانهای پیشین بالا و نهایتاً دندانهای عقبی. این یک امر کلی است البته استثناهایی وجود دارد و ممکن است که یک کودک ابتدا دندانهای پیشین بالایش درآید که در رابطه با این قضیه باورهایی در فولکلور گیلان وجود دارد از جمله اینکه کودک مذکور در آینده کودن می شود و عده ای بر این باورند که ممکن است کودک سبب مرگ کسی شود و برای رفع این خصیصه دو پای کودک را گرفته و او را بر لب چاهی برده و برعکس نگه داشته و دو بار بر پشتش می زنند! ممکن است که برای کودک مذکور جشنی ترتیب داده نشود و این امر را از بقیه مخفی نگه دارند تا دندانهای جلو در پایین هم رشد کند. صادق هدایت در کتاب فرهنگ عامه خود از این باور سخن به میان آورده است.
منبع:
وبلاگ روزنه برای یک انسان شناس
پی نوشت
[۱] Folklore را می‌توان مجموعه‌ای شامل افسانه‌ها، داستان‌ها، موسیقی، رقص، تاریخ شفاهی، ضرب‌المثل‌ها، هزلیات، باورهای عامه، رسوم دانست. فولکلور از دو کلمه انگلیسی فولک به معنی توده و لور به معنی دانش تشکیل شده است.فولکلور (فارسی). وب‌گاه دهخدا (در تاریخ ۲ شهریور ۱۳۸۷).
[۲] اسدیان، محمد، آیین های گذر در ایران: بررسی تطبیقی آیین های ایرانی در حوزه های فرهنگی و جغرافیایی، تهران: انتشارات روشنایی، ص۲۳
[۳] Ghaz foroshan
[۴] Rites of passage مَناسِک گَُذار اصطلاحی است در مردم‌شناسی. منظور از این اصطلاح توصیف آداب و رسومی است که در دوران حساس زندگی همچون زایش، بلوغ، پیوستن به گروه تازه، زناشویی و نظایر آن برگزار می‌شود. وان جنپ برای مناسک گذار سه مرحله قائل بود:مرحله گسست، مرحله گذار ،مرحله پیوند دوباره . هرچند ویکتور ترنر این سه مرحله را در چهار مرحله معروف خود تبیین می‌کند:مرحله گسست ، مرحله بحران ، مرحله جبران ،مرحله پیوند دوباره که دو مرحله اول معادل همان مرحله گسست وان جنپ است. رنجبر، محمود و ستوده، ه.، مردم‌شناسی، با تکیه بر فرهنگ مردم ایران، تهران: انتشارات دانش‌آفرین، ۱۳۸۰، ص۱۵۵. فکوهی، ناصر، تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسانشناسی، تهران:نشر نی، ۱۳۸۶، ص۲۶۱
[۵] بیتس، دانیل و پلاک، فرد، ۱۳۷۵، انسان شناسی فرهنگی، ترجمه محسن ثلاثی، انتشارات علمی، ص ۶۸۰
[۶] همان، ص ۶۰۰
[۷] همان، ص۶۸۳
[۸] برنج در وعده غذایی یک گیلانی نقش مهمی ایفا می کند تا حدی که در سه وعده غذایی خوراک برنج همراه است. “یک گیلانی پاک خون از استعمال نان کراهت دارد تا آنجا که گاهی در حین دعوا «برو نان خور» بیکدیگر گفته و هموطنان کوهستانی خود را «نان جو خور» می نامند.” سعیدیان، عبدالحسین،۱۳۷۵، مردمان ایران، انتشارات علم و زندگی،تهران.ص ۷۸۳
[۹] آنتونی والاس (۱۹۶۶) یادآور شده است که مقولات گسترده ای از رفتار مناسک آمیز با مذاهب گوناگون در نقاط مختلف جهان همراهند که کارشان تقویت حس همبستگی است. این مقولات عبارتند از نیایش، موسیقی، اعمال جسمانی، توسل، دعاخوانی جشنها و ساخت و کاربرد اشیای نمادین. بیتس، دانیل و پلاک، فرد، ۱۳۷۵، انسان شناسی فرهنگی، ترجمه محسن ثلاثی، انتشارات علمی، ص ۶۷۸
منبع:gilannews.ir
