محوطه هفت دغنان بقایایی از یک شهر وسیع دوره اسلامی است که امروزه در میان پوشش گیاهی انبوه از چشم ها دور مانده است. 

در چشم اندازهای این محوطه، آثاری از برجستگی های مربوط به ابنیه قدیمی که بقایای آثار معماری این شهر تاریخی است، پوشیده از گیاهان و درختچه های جنگلی، دیده می شود.در این میان سازه هایی از بقایای سه پل خشتی که بر روی رودخانه های بهمبر ساخته شده، مشاهده می شود همچنین بقایایی از سازه که در نزد اهالی منطقه به حمام هفت دغنان شهرت دارد از همه بهتر باقی مانده و جزئیات معماری آن قابل تشخیص است.سازه های دیگر که از ابنیه قدیمی شهر تاریخی هفت دغنان را تشکیل می دهند در اثر حفاری های غیرمجاز، معماری آنها انکار شده است که نیاز به بررسی های بیشتر دارند. 

جزئیات معماری حمام هفت دغنان بهتر قابل تشخیص است 

 منطقه تاریخی هفت دغنان در غرب صومعه سرا در بخش مرکزی دهستان ضیابر و روستای بهمبر واقع شده است. با گذر از روستای بهمبر و در حد فاصل زمین بهمبر و پونل در دو سمت رودخانه ” واویلا ” یا ” اسکندررود ” در لابلای درختان جنگل هفت دغنان، ویرانه های یکی از بزرگترین و وسیعترین شهرهای تاریخی گیلان پنهان است.این منطقه تاریخی تا زمان فتحعلی شاه قاجار منطقه وسیع گسگر شامل زمینهای گسگر و خاک ماســال، شــانــدرمن و تالــش دولاب می شد و مرکز حکومت این سرزمین حاصلخیز شهر گسگر یا گوراب بود که همان هفت دغنان امروزی محسوب می شود و آثار تاریخی آن نیز در زیــر ریشه های درختان جنگلی منطقه هفت دغنان غنوده اند.هفت دغنان شهری قدیمی و تاریخی در منطقه گسگر صومعه سرا و مرکز حکومت گسگر بوده است، ویرانه ها و خرابه های آن نشان از یک منطقه باستانی دارد.حدود نیمی از جنگل هفت دغنان را آثار باروی شهر، حمامها، پلها و معابر و مساکن پوشانده که به همراه آن قطعات سفالهای ساده و لعابدار منقوش از دوره صفویه و قبل از آن در مقیاس وسیع پراکنده است. از آثار تاریخی بجا مانده در این ناحیه می توان حمام خرابه و چند خانه ویران و پل آجری و قلعه کول و پل خشتی و استخر قدیمی برای ذخیره آب را نام برد.همچنین آرامگاه “سید شرفشاه” عارف بزرگ گیلانی در این منطقه واقع است که یکی از زیارتگاههای مهم منطقه به شمار می آید. از نظر کشاورزی و دامداری این منطقه از زمان قدیم مرکز پرورش دام و کشت گندم و برنج و انواع میوهها بوده این منطقه از زمانهای قدیم به لحاظ داشتن ابریشم و پرورش کرم ابریشم و بافته های ابریشمی معروف بوده است.در حال حاضر تمامی جنگل این منطقه تاریخی متعلق به شرکت شفارود است و از آثار تاریخی بدست آمده در آن می توان به انواع مهرها و انگشتر مردانه و سکه های از جنس مس و روی و پیه سوزهای سفالی و چراغهای روغنی و کوزه های گلی بزرگ که برای تدفین از آن استفاده می کردند را نام برد و همچنین در این منطقه کوزه های سفالگری و آجرپزی و کارگاههای شیشه گری و آهنگر و قبرستانهای قدیمی کشف شده است. 

کارگاههای شیشه گری و آهنگری در منطقه هفت دغنان کشف شده است 

 این منطقه با آبادی های اطراف حدود ۲۵۰ سال پیش به دلیل شیوع سیاه فویتل (طاعون سیاه) سکنه اش را از دست داده و به سبب روئیدن درختان به جنگلهای اطراف متصل و به صورت جنگلی بکر باقی مانده و تا سال ۱۳۰۰ شمسی که جاده ای بین صومعه سرا و رضوانده کشیده شد و روستاهای کسماء، اباتر، طاهرگوراب، ضیابر، بهمبر و دارسرا و چنگیران در مسیرش قرار گرفت که کم کم تحت مالکیت هفت خان بزرگ منطقه به نام های “سلیمان پاشــاخــان ساسانی”، “امان الله خان”، “فتح الله خان”، “عزیز الله خان” که همه ساسانی بودند و همینطور “عمید همایون”، ” پاشاخان دهزاء” و “میرزا یوسف خان شبان” در آمد.شهر تاریخی یک هزار و ۲۰۰ ساله هفت دغنان در غرب مرکز شهرستان صومعه سرا، نمادی از تمدن و تاریخ کهن کشور و گیلان است.نخستین بار در سال ۱۳۸۲ این شهر تاریخی مورد گمانه زنی قرار گرفت، با آغاز کاوش در محوطه باستانی هفت دغنان، شهری تاریخی که ۴۰۰ سال پیش بر اثر زلزله مدفون شده بود، از زیر خاک بیرون آورده شد. هفت دغنان با وسعتی حدود ۶۰ هکتار به شماره ۹۹۵۲ در فهرست میراث فرهنگی در سال ۱۳۸۲ ثبت شد.اما کاوشهای باستان شناسی وسعت آن را به بیش از ۱۲۰ هکتار رساند که هنوز نیز تعیین حریم این محوطه تاریخی ادامه دارد. شهر هفت دغنان یکی از بزرگترین شهرهای صفوی بوده به گونه ای که می توان گفت طبق متون تاریخی پایتخت ایالت گسکرات از ایالتهای تابع دولت صفوی بوده است.پیش از این تصور می شد شهر هفت دغنان را زلزله از بین برده است، در متون تاریخی نیز از اتفاقی چون زلزله یاد شده است اما مطالعات بیشتر نشان داد پیش از زلزله، در سال ۱۳۰۸ هجری قمری بیماری “وبا” جان بسیاری از مردم شهر هفت دغنان را می گیرد و  از همان دوران نیز این شهر تاریخی متروک می شود. 

باستان شناسان در نزدیکی هفت دغنان با گورستان اسلامی مواجه شده اند که در آن گورهای دسته جمعی به دست آمد که خود نشان از شتاب در تدفین مردگان دارد. باستان شناسان در محل گورستان این شهر با تعداد بی شماری گورهای دسته جمعی مواجه شدند که در هر یک بیش از ۲۰ جسد دفن شده است.هیئت باستان شناسی در ادامه مطالعات خود با باز کردن ترانشه ای به ابعاد ۱۰ در ۱۰ متر مربع با ۱۲ جسد که به شکلی نامنظم دفن شده بودند، مواجه شدند. شواهد گور نشان می دهد که اتفاق هولناکی موجب مرگ بسیاری از اهالی شهر شده است و کسانی که زنده مانده بودند، مردگان را با عجله و بدون در نظر گرفتن آداب تدفین دفن کرده اند.در بقایای استخوانی به دست آمده شکستگی یا خردشدگی استخوانی دیده نمی شود و هیئت باستان شناسی احتمال می دهد این اجساد در اثر وبایی که در سال ۱۳۰۸ هجری قمری و پیش از زلزله گیلان شیوع پیدا کرده، مرده باشند.در نخستین فصل بررسی محوطه باستانی هفت دغنان که با گمانه زنی همراه بوده، بقایای دو پل خشتی، ساختمان های قدیمی، تپه های باستانی و حمامی قدیمی به همراه خندق و برج و بارو، مسیر آبرسانی به داخل شهر، جادههای سنگفرش، انبارهای متعلق به تنبوشه های سفالی و معابر در محدوده ۶۰ هکتاری شهر مدفون هفت دغنان شناسایی شده است. 

هدف از آغاز کاوش در شهر هفت دغنان، تعیین حریم این محوطه باستانی و بیرون آوردن بقایای به جای مانده از دوران سکونت شهر بوده است. شواهد باستان شناسی نشان می دهد که این شهر در دوره سکونت خود به صورت دایره ای شکل بوده و مناطق مسکونی، میان دو رودخانه که با دو پل خشتی به هم مربوط می شدند، قرار داشته است.

تجارت بین هفت دغنان و کشورهای ارمنستان، چین، باکو و روسیه برقرار بود

نتایج به دست آمده از گمانه زنی در سال ۸۲ کشف ۱۷ ظرف سفالی و چینی بود که در عمق سه متری و در یک پیت زباله قرار گرفته بودند. به نظر می رسد که ساکنان این شهر پس از ورود ظروف چینی به ایران ظروف سفالی خود را دور انداخته اند. مقایسه میان اشیای به دست آمده از کاوشهای باستان شناسی در هفت دغنان با اشیای تاریخی کشف شده هم دوره در ارمنستان، چین، باکو و روسیه نشان از تجارت میان هفت دغنان با این کشورها دارد. 

باستان شناسان در یکی از گمانه های که در مرکز شهر هفت دغنان زده شد با بقایای زیاد دکان و مغازه های آهنگری و سنگ فروشی مواجه شدند و در این محدوده نیز سکه های از دوره صفوی به دست آمد. آنها تصور می کنند محل کشف شده به احتمال قوی  بازار این شهر تاریخی بوده است.باستان شناسان پس از کشف بازار شهر مدفون هفت دغنان متوجه شدند، کف این بازار و مغازه ها سنگ فرش بوده است. در کنار این بازار یک حمام قدیمی کشف شده بود که مشخص شد به بازار تعلق دارد.از آنجائیکه طبق سنت شهرهای اسلامی، بازارها عموما در کنار مساجد بزرگ با امامزاده ها شکل می گرفتند، کاوشگران در جستجوی آن هستند تا بقایای چنین مکانهای متبرکی را نیز کشف کنند. درباره کسب و کار مردم شهر هفت دغنان می توان گفت که طبق متون تاریخی شهر هفت دغنان صادرات ابریشم داشته و از این راه به رونق رسیده است. 

همچنین با توجه به آثار به دست آمده از این شهر که شامل آجر، سفال، شیشه، کاشی، استخوان و فلز است باستان شناسان به این نتیجه رسیده اند که شهر تخریب شده، در گذشته دارای ساختمانهای بسیار مجلل و زیبا بوده که در راه توسعه و پیشرفت گام برمی داشته است.درباره میزان تخریب بقایای شهر هفت دغنان می توان گفت که ۴۰ درصد این شهر پیش از انقلاب به دلیل جاده ای که از سوی شرکت شفارود کشیده شده بود تخریب  و ۶۰ در صد باقیمانده آن نیز زیر پوشش جنگلی پنهان مانده است همچنین بخش هایی از این شهر تاریخی بر اثر فعالیت حفاران غیرمجاز تخریب شده است.از آنجائیکه همواره کاوشهای باستان شناسی در استان گیلان در مناطق کوهستانی بوده است، جلگه های این استان کمتر مورد کاوش قرار گرفته و کاوش در شهر هفت دغنان می تواند به بسیاری از سئوالات باستان شناسان درباره دوره اسلامی استان گیلان پاسخ دهد.همچنین شناسایی معماری و شهرسازی هفت دغنان می تواند به باستان شناسان برای کشف شیوه های معماری و شهرسازی دوره ها کمک فراوانی کند.  

شهر هفت دغنان یکی از بزرگترین شهرهای صفوی بود 

 اما کاوشهای باستان شناسی وسعت آن را به بیش از ۱۲۰ هکتار رساند که هنوز نیز تعیین حریم این محوطه تاریخی ادامه دارد. شهر هفت دغنان یکی از بزرگترین شهرهای صفوی بوده به گونه ای که می توان گفت طبق متون تاریخی پایتخت ایالت گسکرات از ایالتهای تابع دولت صفوی بوده است. پیش از این تصور می شد شهر هفت دغنان را زلزله از بین برده است، در متون تاریخی نیز از اتفاقی چون زلزله یاد شده است اما مطالعات بیشتر نشان داد پیش از زلزله، در سال ۱۳۰۸ هجری قمری بیماری “وبا” جان بسیاری از مردم شهر هفت دغنان را می گیرد و  از همان دوران نیز این شهر تاریخی متروک می شود. باستان شناسان در نزدیکی هفت دغنان با گورستان اسلامی مواجه شده اند که در آن گورهای دسته جمعی به دست آمد که خود نشان از شتاب در تدفین مردگان دارد. باستان شناسان در محل گورستان این شهر با تعداد بی شماری گورهای دسته جمعی مواجه شدند که در هر یک بیش از ۲۰ جسد دفن شده است. هیئت باستان شناسی در ادامه مطالعات خود با باز کردن ترانشه ای به ابعاد ۱۰ در ۱۰ متر مربع با ۱۲ جسد که به شکلی نامنظم دفن شده بودند، مواجه شدند. شواهد گور نشان می دهد که اتفاق هولناکی موجب مرگ بسیاری از اهالی شهر شده است و کسانی که زنده مانده بودند، مردگان را با عجله و بدون در نظر گرفتن آداب تدفین دفن کرده اند.  

در بقایای استخوانی به دست آمده شکستگی یا خردشدگی استخوانی دیده نمی شود و هیئت باستان شناسی احتمال می دهد این اجساد در اثر وبایی که در سال ۱۳۰۸ هجری قمری و پیش از زلزله گیلان شیوع پیدا کرده، مرده باشند. در نخستین فصل بررسی محوطه باستانی هفت دغنان که با گمانه زنی همراه بوده، بقایای دو پل خشتی، ساختمان های قدیمی، تپه های باستانی و حمامی قدیمی به همراه خندق و برج و بارو، مسیر آبرسانی به داخل شهر، جادههای سنگفرش، انبارهای متعلق به تنبوشه های سفالی و معابر در محدوده ۶۰ هکتاری شهر مدفون هفت دغنان شناسایی شده است. هدف از آغاز کاوش در شهر هفت دغنان، تعیین حریم این محوطه باستانی و بیرون آوردن بقایای به جای مانده از دوران سکونت شهر بوده است. شواهد باستان شناسی نشان می دهد که این شهر در دوره سکونت خود به صورت دایره ای شکل بوده و مناطق مسکونی، میان دو رودخانه که با دو پل خشتی به هم مربوط می شدند، قرار داشته است.  

 تجارت بین هفت دغنان و کشورهای ارمنستان، چین، باکو و روسیه برقرار بود 

 نتایج به دست آمده از گمانه زنی در سال ۸۲ کشف ۱۷ ظرف سفالی و چینی بود که در عمق سه متری و در یک پیت زباله قرار گرفته بودند. به نظر می رسد که ساکنان این شهر پس از ورود ظروف چینی به ایران ظروف سفالی خود را دور انداخته اند. مقایسه میان اشیای به دست آمده از کاوشهای باستان شناسی در هفت دغنان با اشیای تاریخی کشف شده هم دوره در ارمنستان، چین، باکو و روسیه نشان از تجارت میان هفت دغنان با این کشورها دارد. باستان شناسان در یکی از گمانه های که در مرکز شهر هفت دغنان زده شد با بقایای زیاد دکان و مغازه های آهنگری و سنگ فروشی مواجه شدند و در این محدوده نیز سکه های از دوره صفوی به دست آمد. آنها تصور می کنند محل کشف شده به احتمال قوی  بازار این شهر تاریخی بوده است. باستان شناسان پس از کشف بازار شهر مدفون هفت دغنان متوجه شدند، کف این بازار و مغازه ها سنگ فرش بوده است. در کنار این بازار یک حمام قدیمی کشف شده بود که مشخص شد به بازار تعلق دارد. از آنجائیکه طبق سنت شهرهای اسلامی، بازارها عموما در کنار مساجد بزرگ با امامزاده ها شکل می گرفتند، کاوشگران در جستجوی آن هستند تا بقایای چنین مکانهای متبرکی را نیز کشف کنند. درباره کسب و کار مردم شهر هفت دغنان می توان گفت که طبق متون تاریخی شهر هفت دغنان صادرات ابریشم داشته و از این راه به رونق رسیده است.  

ساختمانهای شهر هفت دغنان بسیار زیبا و مجلل بوده است 

 همچنین با توجه به آثار به دست آمده از این شهر که شامل آجر، سفال، شیشه، کاشی، استخوان و فلز است باستان شناسان به این نتیجه رسیده اند که شهر تخریب شده، در گذشته دارای ساختمانهای بسیار مجلل و زیبا بوده که در راه توسعه و پیشرفت گام برمی داشته است. درباره میزان تخریب بقایای شهر هفت دغنان می توان گفت که ۴۰ درصد این شهر پیش از انقلاب به دلیل جاده ای که از سوی شرکت شفارود کشیده شده بود تخریب  و ۶۰ در صد باقیمانده آن نیز زیر پوشش جنگلی پنهان مانده است همچنین بخش هایی از این شهر تاریخی بر اثر فعالیت حفاران غیرمجاز تخریب شده است. از آنجائیکه همواره کاوشهای باستان شناسی در استان گیلان در مناطق کوهستانی بوده است، جلگه های این استان کمتر مورد کاوش قرار گرفته و کاوش در شهر هفت دغنان می تواند به بسیاری از سئوالات باستان شناسان درباره دوره اسلامی استان گیلان پاسخ دهد.  

همچنین شناسایی معماری و شهرسازی هفت دغنان می تواند به باستان شناسان برای کشف شیوه های معماری و شهرسازی دوره ها کمک فراوانی کند.

منبع:سایت مهر